Położenie Międzyrzecza

Mezopotamii, czyli Międzyrzecze położona była pomiędzy dwiema wielkimi rzekami: Eufratem i Tygrysem, obecnie są to terytoria państwa irackiego. W ich delcie, nad zatoką Perską, utworzył się bardzo przyjazny dla życia ludzi obszar, których szybko został zaludniony. Suchy, gorący klimat nie sprzyjał jednak uprawom poza ujściem rzek, toteż w ludzie skupiali się tylko przy wybrzeżach, z czasem, gdy powstały kanały nawadniające, zaczęto przemieszczać się bardziej na północ. Równocześnie rozwijała się kultura starożytnego Egiptu. Pierwsze ślady osadnictwa sięgają ok. 8000 lat p.n.e. Kultura Międzyrzecza ukształtowała się jednak dopiero ok. 3100 r. p.n.e. W starożytnej Mezopotamii powstała pierwsza cywilizacja - Sumerowie.

Sumerowie

Sumerowie to najstarszy, znany nam bliżej, lud Mezopotamii. To oni stworzyli potęgę państwa: wybudowali miasta, opracowali technikę rolną, zorganizowali strukturę władzy. Najważniejszymi miastami Sumerów był Ur i Uruk, natomiast znaczną rolę odgrywał także Lagasz. Nie stworzyli jednak jednego, wielkiego państwa, lecz charakterystyczne dla starożytności państwa-miasta. Miasta konkurowały ze sobą głównie o ziemię pod uprawy. Wytworzyła się władza świecka: na czele państwa stał król, jako jedyny sprawujący władzę, który także dowodził armią i był równocześnie najwyższym kapłanem. Opracowali system irygacyjny, czyli sieć kanałów nawadniających pola, by uzyskać lepsze plony. Musieli wykorzystać tak wylewy rzek, by nie zalały im plonów oraz aby w czasie letnich suszy nie brakowało wody. Mimo licznych wojen prowadzonych na terenach Międzyrzecza, Sumerowie wznosili pałace i świątynie, rzeźbili posągi, dokumentowali zwycięzców i osiągnięcia królów.

Ludność Mezopotamii

Ludzie w dolinie Eufratu i Tygrysu trudnili się przede wszystkim uprawą roli, hodowlą bydła. Budowali łodzie i tratwy umożliwiające podróże morskie. Wyrabiali ceramiczne naczynia. Jednak głównym i najbardziej rozwiniętym zajęciem był handel, gdyż przez Międzyrzecze prowadziły szlaki handlowe z Chin i Indii do Europy i Afryki. Kupcy mezopotamscy wyprawiali się do sąsiednich krajów, oferując im mezopotamskie tkaniny wełniane, ozdoby i broń oraz pszenicę, jęczmień, daktyle; w zamian otrzymywali potrzebne im towary, przede wszystkim jednak chcieli surowców jak drewno, złoto czy rudy metali, których tak brakowało w Międzyrzeczu. Wymiana handlowa z czasem stała się bardziej złożona. Zawierano umowy handlowe: początkowo wystarczyły tylko ustne, ale z czasem przekonano się, że te na piśmie są bardziej pewne. Dla ułatwienia wymiany towarów wprowadzono jednolity system miar wag, długości i powierzchni w wielu krajach. Rodzina w Mezopotamii - rodzinę tworzyli mąż i żona z dziećmi. Mieszkali oni wspólnie w swoim domu z cegły lub trzciny. Ojcowie rozporządzali dziećmi; mogli je oddać w zastaw jako gwarancję spłaty długów. Powszechnym pożywieniem było pieczywo, a także soczewica, fasola, papka z jęczmienia. Ryby dostarczało morze i ... kanały nawadniające. Desery słodziło się miodem lub cukrem z palmy daktylowej.

Wierzenia

Sumerowie wierzyli, ze światem rządzi wiele bogów (politeizm - wielobóstwo), a ludzie są stworzeni, aby im służyć. Sumerowie, obawiając się gniewu bogów, za swój najważniejszy obowiązek uważali modlitwę. Jeśli z jakichś powodów, Sumerowie nie mogli wznosić modłów, w ich imieniu robiły to specjalne posążki. Ich ogromne, szeroko otwarte oczy były znakiem uwielbienia, a dłonie splatały się w niekończącej się modlitwie... W religii mezopotamskie występowała antropomorfizacja, charakterystyczna także w późniejszych wierzeniach Greków, Rzymian czy nawet Egipcjan. Oprócz naczelnych bogów, każde miasto miało także własnego patrona. Sprawowaniem kultu zajmowali się kapłani, a najwyższym z nich był król. Szczególną cześć oddawano bogom w święta, podczas których obowiązywał zakaz pracy, aby wszyscy mieszkańcy mogli brać udział w uroczystościach kultu.

Według jednego z sumeryjskich mitów, bóg Enki stworzył człowieka z brudu (piasku) pod paznokciami. W drugiej wersji bóg Enlil zbudował z piasku ludzką głowę i umieścił ją w ziemi. Człowiek rozwijał się pod ziemią podobnie jak roślina, a następnie wydostał się na powierzchnię przez otwór wywiercony przez Enlila. Bardzo interesujący jest również mit, w którym bogowie Enki i Nimnah pod wpływem alkoholu i wesołego nastroju stworzyli sześć nienormalnych istot - pozbawionych organów męskich i żeńskich. Mit był najprawdopodobniej próbą wyjaśnienia skąd pochodzą ludzkie fizycznie okaleczeni. Podobieństwo do opowieści biblijnej występuje natomiast w sumeryjskim micie o stworzeniu kobiety. Mit mówi, żeby uwolnić boga Enki od bólu żebra, Ninhursag kazała urodzić się bogini Ninti. Słowo "ninti" znaczy - "pani żebra".
 

Literatura

Poemat o Gilgameszu - najstarszy epos, dzieło wierszowane, zawiera się w 12 księgach. Ostatecznie powstał mniej więcej 2300-2200 lat p.n.e. Jest nie tylko pierwszym eposem, ale pierwszym dziełem literackim ludzkości, a przy tym dowodem, jak ważne dla nas jest pismo. Przecież dzięki wynalazkowi pisma klinowego dzieło przetrwało do czasów nowożytnych i zostało odczytane. Opiewa dzieje bohatera - króla Gilgamesza, władcy miasta Uruk nad Eufratem. Gilgamesz jest bogiem w dwóch trzecich, a w jednej trzeciej człowiekiem - nie ma równych jego nadludzkiej sile - co denerwuje bogów. Wysyłają przeciw Gilgameszowi człowieka ulepionego z gliny - Enkidu. Ale wrogowie Gilgamesz i Enkidu zostają przyjaciółmi i ramię w ramię dokonują wielkich bohaterskich czynów. Gilgamesz będzie też za wszelką cenę próbował zdobyć dla Enkidu dar nieśmiertelności - wszak Enkidu jest tylko zwykłym człowiekiem. Bohater powędruje nawet do krainy zmarłych, by przynieść przyjacielowi na nieśmiertelność. Nie udało się to jednakże Gilgameszowi - ani nikomu innemu po dziś dzień. Enkidu - tylko człowiek - zmarł.

Osiągnięcia Sumerów

Wynalezienie przez Sumerów pisma jest jednym z ich największych osiągnięć. Najstarszą formą było pismo obrazkowe - piktogramy. Za ich pomocą można było przekazać nawet najbardziej skomplikowane informacje - np. z połączenia ust i wody wyszło słowo "pić". Z czasem obrazki stawały się bardziej schematyczne i tak powstał z nich alfabet zawierający ponad 700 znaków. Było to pismo klinowe, które swoją nazwę wzięło od spiczasto zakończonej trzciny - rysika, którym pisano na tabliczkach z miękkiej gliny. Sumerowie stworzyli szkoły, w których uczono pisma. Nauka trwała wiele lat. Sumerowie określili także system miar ciężkości i długości. Najmniejszą jednostką długości był palec, większą dłoń - cztery palce, stopa, łokieć - siedem dłoni. Odległość miedzy miastami określano w ilości dni potrzebnych do jej przebycia. Jednostką wagi był talent - ok. 30kg. Oni także wymyślili zero i opracowali system sześćdziesiątkowy. Przede wszystkim jednak zasłynęli jako wynalazcy koła.

Akadowie podbijają Sumerów

W połowie trzeciego tysiąclecia przed naszą erą państwa-miasta Sumerów zostały zaatakowane przez Sargona I - dowódcę Akadów. Zbudował on wielkie imperium (pierwsze na świecie!), które przerwało około dwustu lat. Król koronował się Władcą Czterech Stron Świata. Stolicą Mezopotamii zamieszkałej przez Akadów był Babilon. Język akadyjski stał się wówczas językiem, jak to dzisiaj byśmy ujęli, "międzynarodowym". W drugim tysiącleciu przed naszą erą na terenach imperium wyodrębniły się dwa państwa: Asyria i Babilonia. Stworzycielem potęgą tej drugiej stał się Hammurabi.



Wiszące ogrody Semiramidy
Uważa się je za jeden z siedmiu cudów świata starożytnego. Błędnie są nazywane ogrodami Semiramidy - w rzeczywistości zostały zaprojektowane przez babilońskiego króla Nabuchodonozora II, który zbudował je dla swojej żony. Ogrody powstały na sztucznie nawadnianym dachu pałacu. Na tarasach wysypywano ziemię i w niej sadzono drzewa, krzewy i kwiaty. Stąd wrażenie, ze ogrody wisiały w powietrzu. Kwitnące rośliny robiły niesamowite wrażenie w ubogim w roślinność i skąpanym w piekącym słońcu Babilonie.
 

Rządy i kodeks Hammurabiego

Hammurabi, gdy rozpoczynał swoje, trwające przez 43 lata (1792 - 1750 pne.) rządy, posiadał jedynie malutkie państewko. Dzięki mądrej polityce udało mu się podbić cały obszar Mezopotamii. Stolicą państwa został Babilon. Takie funkcjonowanie państwa wymagało przed wszystkim silnej władzy centralnej. Tak wiec król:
» dowodził armią
» przyjmował posłów od innych władców i zawierał przymierza bądź wypowiadał im wojny
» wydawał prawa, wydawał wyroku w sprawach sądowych
» mianował urzędników
» wysłuchiwał sprawozdań naczelników miast i podejmował odpowiednie decyzje w sprawach, które mu przedłożyli, zwłaszcza z uwagą przyjmował raporty o stanie sieci nawadniających i wydawał decyzje w sprawie budowy nowych kanałów i tam
» opiekował się świątyniami, składał ofiary bogom

Ważnym osiągnięciem Hammurabiego było uporządkowanie prawa w kraju. W celu dokonania tego trudnego zadania spisano Kodeks Hammurabiego zawierający przepisy prawa cywilnego i karnego. Hammurabi ustanowił w nim prawo "oko za oko, ząb za ząb", które mówił o tym, ze jeżeli ktoś komuś, na przykład, złamał rękę, jemu także trzeba ją było złamać. Wyrok jednak w praktyce zależał od pozycji społecznej ofiary i winowajcy. Społeczeństwo było podzielone na trzy grupy (możnych, lud i niewolników). Niektóre przypisy z Kodeksu:
§ Jeśli ktoś z ludu uszkodził oko przedstawicielowi wyższego stanu, zostawał oślepiony.
§ Jeśli ktoś zabił cudzego niewolnika, dawał w zamian jego właścicielowi innego.
§ Jeśli ktoś dopuścił się fałszywego oskarżenia, został skazywany na śmierć.
§ Jeśli obywatel złamał kość drugiego obywatela, należy złamać jego kość.
§ Jeśli wybił oko poddanemu pałacu lub złamał kość poddanemu pałacu zapłaci jedną minę srebra.
§ Jeśli wybił oko niewolnika obywatela lub złamał kość niewolnika obywatela, zapłaci połowę jego ceny kupna.
§ Jeśli wybił ząb poddanego pałacu, zapłaci jedną trzecią miny srebra.
Połowa spisanych w Kodeksie praw dotyczyła kwestii majątkowych i ich ochrony oraz spraw rodzinnych (np. dziedziczenia majątku). Zawierał także podstawowe ceny towarów i usług. Hammurabi kazał wypisać swe prawa na wysokim, ponad dwumetrowym, kamiennym słupie (stela) i ustawić go w największej świątyni w mieście Babilonie. U szczytu słupa wyrzeźbiono postać króla, stojącego przed jednym z bogów czczonych w całej Mezopotamii - Szamasza, który wręcza mu insygnia władzy. W ten sposób Hammurabi przypomniał wszystkim, ze prawa przez niego ułożone pochodzą od boga i nie wolno ich naruszać, gdyż obrażony bóg ukaże osobiście winowajcę.

Wraz z końcem panowania Hammurabiego, świetność Babilonii upadła. Mimo iż Hammurabi był władcą despotycznym, a w swoim kraju wprowadził monarchię despotyczną, to właśnie za jego czasów Babilonia stała się wielkim mocarstwem.




Zigguraty

Sumerowie wierzyli, że bogowie mieszkają na szczytach gór, dlatego budowali dla nich ogromne, wznoszące się ku niebu świątynie. Były to zigguraty - monumentalne budowle, zwężające się ku górze budowle. Niektórzy architekci uważają, ze to właśnie mezopotamskie zigguraty były pierwowzorem biblijnej wieży Babel. W zigguratach mieściła się siedziba lokalnego boga, jego świątynia, siedziba władcy, szkoła, biblioteki, magazyny żywności, broni i wody, skarbce. Zigguraty stały na placu znajdującym się na środku miasta babilońskiego.

Osiągnięcia Babilończyków

W Mezopotamii za czasów Babilończyków wysoki poziom osiągnęła astrologia. Astronomowie obserwowali niebo i odnotowywali ruchy gwiazd. Wierzono, ze w gwiazdach zapisana jest przyszłość. Dzięki temu potrafili określać pory roku, wyznaczać święta i inne ważne daty powtarzające się w kalendarzu. Rok podzielili na 12 miesięcy po 30 dni. Ponieważ co jakiś czas wychodziła im "nadwyżka" dni (po 5 lub 6 każdego roku), dodano miesiąc uzupełniający. Koło, wymyślone przez Sumerów, znalazło dzięki Babilończykom zastosowanie w matematyce. Podzielono je na 360º. Zaczęli także stosować zegary. Dobę podzielili na godziny, te na 60 minut, a minuty na 60 sekund. Zajmowali się również medycyną. Lekarze stawiali diagnozy na podstawie objawów i stosowali wiele sposobów leczenia. Wierzono, ze choroby są dziełem demonów i oprócz lekarstw stosowano także egzorcyzmy (wypowiadali zaklęcia usuwające złe moce z chorego) przeprowadzane przez kapłanów.

Ostanie wieki Międzyrzecza

W drugim tysiącleciu przed naszą erą niedaleko miasta Aszur [imię boga Assura dało właśnie nazwę stolicy oraz całemu państwu] - góry brzeg rzeki Tygrys - rozwinęło się nowe państwo starożytnego świata - Asyria - kraj ludzi słynących głównie z wyśmienitej sztuki wojennej. Omówimy teraz kolejne etapy w historii tego narodu.

Historia

Na początku, wg chronologii, było STARE PAŃSTWO [XX - XIV wiek p.n.e.]. Z początku panowały tam dynastie z Ur. Kiedy upadła III dynastia, Asyria umocniła swoją pozycje w starożytnym świecie i podbiła ok. 1800 r. p.n.e. obszary północnobabilońskie. Pierwsze słabości odczuwać mogli Asyryjczycy w czasie najazdów Hetytów, przez których zostały przerwane kontakty handlowe z północą i zachodem. Następnie nastąpiła epoka rządów Naramsina z Eschnunny, który na karty historii wpisał się głównie dzięki zbiorowi praw, jaki stworzył. Asyria przeżywała swoją pierwszą świetność szczególnie za czasów panowania następnego władcy, Szamszladada I [1813-1781 r. p.n.e.], który sparował władze absolutną i patriachalną. Poza tym nawiązał sieć przymierzy z innymi państwami. Wkróce jednak Asyria została podbita przez wielkiego króla babilońskiego, Hammurabiego [tak, tego od kodeksu], który uzaleznił od siebie cały kraj. Później, ok. 1550 r. p.n.e. nastąpiła częściowa zależność Asyrii od najeźdźców z Mitanni [państwo Hurytów], spod rządów których Asyryczycy [pod dowództwem Eribaadada, którego syn -Assuruballit I - później władajacy krajem nazywał siebie "bratem faraona" - porozumienie z Egiptem] wyswobodzili się dopiero ok. 1430 r. p.n.e.

ŚREDNIE PAŃSTWO trwało od XIV do X wieku p.n.e. W czasie tej epoki nastąpił stopniowy rozwój i umocnienie pozycji państwa na arenie międzynarodowej. Rozpoczęto intensywnie podbijać okoliczne posiadłości: Mitannię, Babilonię i Fenicję. Silna ekspansja militarna spowodowana była w dużej mierze wiarą w gloryfikację wojny oraz chęcią zdobycia brakujących w Asyrii surowców mineralnych takich jak na przykład metale czy też kamienie budulcowe. Państwo asyryjskie odnosiło same sukcesy aż do momentu najazdów ludów semickich zwanych Aramejczykami [Chaldejczykami]. Następstwem ich najazdów było osłabienie nie tylko Asyrii, ale również Babilonii czy Egiptu, a nawet zniszczenie państwa Hetytów. Poza tym w XII wieku państwo było dodatkowo osłabione konfliktami wewnętrznymi - dokładnie walkami o władzę po śmierci Aszurdona w 1153 r. p.n.e. W latach 1112-1074 Tiglatpilesar I odnowił państwo - między innymi poprzez podbicie krajów Nairi i zmuszenia dynastii syryjskich do płacenia trybutu. Jego następcy w wyniku walk toczonych z Aramejczykami, stracili zdobyte obszary i granice kraju skurczyły się do rdzennych terytoriów Asyrii.

Asyria zaczęła odradzać się już za panowania Assurdona II [934-11] w epoce nazywanej NOWYM PAŃSTWEM. Odtąd jej świetność i znaczenie świecie antycznym zacznie gwałtownie wzrastać. Po wprowadzeniu w ok. 875 roku p.n.e. konnicy - pierwszy raz w dziejach wojen, Asyryjczycy górowali nad innymi cywilizacjami w walkach, dzięki czemu lepiej i sprawniej szły im boje, a terytorium państwa znowu osiągnęło wielkość, jaką miało za czasów Tiglatpilesara I. W tamtych czasach najbardziej wsławił się Assurbanipal II [883-59 r. p.n.e.], najokrutniejszy wśród wszytskich asyryjskich władców. Za jego panowania nową rezydencją królów ze wspaniałym pałacem było Kalach, miasto zasiedlone ludnością deportowaną. Jego syn, Salmanassar III [858-24 r. p.n.e.], umocnił swoje panowanie nad Palestyną i Syrią, chcąc mieć lepszą kontrolę nad szlakami handlowymi łączącymi Mezopotamię z Morzem Śródziemnym. W tamtym okresie też pojawiają się pierwsze informacje o Medach i Persach, których pod koniec panowania Salmanassara doprowadzili do powstania stłumionego przez Szamsziadada V z pomocą Babilonii.


Medowie osiedlili się więc nad jeziorem Urmia i stamtąd nękali wspieraną przez państwo babilońskie, Asyrię. Najsławniejszą królową asyryjską była Sammuramat (810-06 r.p.n.e.) Rządziła w imieniu niepełnoletniego syna, Adadnirari III. W latach 781-74 Asyria toczyła wojny z państwem Urartu [tereny nad jeziorami Wan i Urmia]. Natomiast do 745 do 727 r. p.n.e. swoje wielkie podboje rozpoczyna Tiglatpilesar III, który wykorzystuje anarchię w Babilonii i zostaje jej królem w 729 roku. Do ważniejszych osiągnięć tego władcy zaliczyć też trzeba pokonanie Sarduriego II, władcę Urartu i podbój północnej Syrii, Damaszku i Gazy. Następnym królem, który niewątpliwie zapisał sie znacząco na kartach historii państwa asyryjskiego jest Sargon II, panujący w latach 722-05. Uważany był za uzupatora, który niesłusznie objął rządy w królestwie. Założył on dynastię Sargonidów. Kontynuował politykę podbojów swojego poprzednika. Walczył zwycięsko ze zbuntowaną koalicją syryjską. Osłabił państwo Urartu, zniszczył królestwo Izraela zdobywając jego stolicę - Samarię w 721 r. p.n.e. oraz odnowił unię personalną [unia łącząca dwa państwa osobą władcy] z Babilonią. Panowanie Sargona II uwieńczone zostało budową rezydencji w Durszarrukin ["miasto Saurona"]. W 705 roku p.n.e. władca zginął podczas wyprawy wojennej. W ciągu jego rządów Asyria opanowała całe terytorium tak zwanego "żyznego półksiężyca". Tak więc na początku VII wieku p.n.e. monarchia asyryjska była we władaniu obszarami Babilonii, Syrii, Izraela oraz Egiptu [wygrana bitwa pod Rafią].

Punktem kulminacyjnym, jeśli można to tak ująć, świetności asyryjskiej były rządy Assurbanipala. Był on ostatnim królem Asyrii. Mimo jego energii i woli walki oraz powstrzymania buntów w Tebach [Egipt], państwo chyliło się ku upadkowi. Przede wszystkim zagrożenie rosło ze strony Medów, Egipcjan, Persów i Babilończyków, a Asyria nie zdołała odeprzeć wszystkich ich ataków na raz. Krótko po jego śmierci państwo uległo rozkładowi w wyniku zamieszek wewnętrznych i najazdów Scytów. Wspólny najazd władcy Medów Kyakseresa I, władcy Babilonii Nabopolassara [unia medyjsko-babilońska] zakończył się dla Asyrii finalną katastrofą - zostały zburzone wszystkie miasta asyryjskie: w 614 p.n.e. Assur, w 612 p.n.e. Niniwa, w 608 p.n.e. Harran. Ta ostatnia data podawana jest jako ostateczny koniec państwa asyryjskiego. Ludność Asyrii została wybita, a kraj zniszczony. Po wielkiej potędze nie było już śladu.

Militaria

Zgodnie z asyryjską taktyką wojenną centrum pozycji bojowej zajmowały rydwany bojowe, na skrzydłach natomiast ustawiała się piechota w hełmach, zbrojach i z tarczami oraz oddziały pomocnicze. Sprowadzani od 1200 r. p.n.e. kowale hetyccy do produkcji broni zastosowali żelazo, podczas gdy inne cywilizacje nadal używały wyrobów z brązu. Wielkim plusem wojska asyryjskiego była jazda konna, jako pierwsza wprowadzona ok. 875 r. p.n.e. Wielka moc Asyrii tkwiła także w tym, że państwo to posiadało stałą, regularną armię. Ludzie przeznaczeni do walk, przechodzili długoletnie szkolenia wojenne. Nie byli to więc przypadkowi wojownicy, jak to miało miejsce na przykład w polis ateńskiej.

Polityka wobec podbitych ludów

Wobec podbitych ludów Asyryjczycy stosowali bezwzględny terror. Masowo mordowali lub przesiedlali ludzi, aby zmniejszyć możliwość wszczynania buntów. Wbijali jeńców na pal lub obdzierali ze skóry. W czasie tylu podbojów naturalnie wojownicy zgrabili wiele bogactw, a część z nich oddana była na utrzymywanie armii, dworu, rozbudowę i upiększanie miast.

Prawo

Stworzone przez Asyryjczyków prawo cechowała przede wszystkim surowość, wśród kar funkcjonowało np. obcinanie ucha, dolnej wargi, palca, kastracja, szpecenie twarzy gorącą smołą.

Gospodarka

Ponieważ Asyria była państwem usytuowanym nad dwiema potężnymi rzekami, Eufratem i Tygrysem, to przede wszystkim dominowało tam rolnictwo, w którym stosowano z powodzeniem ulepszony typ pługa, rozwijało się także ogrodnictwo. Ziemia pozostawała w ręku świątyń, władcy i możnowładców.

Sztuka

Sztuka podporządkowana była naczelnej idei uświetniania boga Assura, władcy i podbojów. W Niniwie, Kalach, Durszarrukin i Assurze powstały olbrzymie zespoły pałacowe z bogatą rzeźbą ornamentalną, przedstawiającą sceny batalistyczne, polowania i ceremonie religijne. Sztuką interesowali się też władcy. Na przykład ostatni z nich, Assurbanipal był mecenasem sztuki, budował liczne pałace i świątynie. Założył ogromną bibliotekę w Niniwie, której księgozbiór liczył ponad 22 000 glinianych tabliczek, na których zapisano poezję, teksty literackie, historyczne, filozoficzne, medyczne i astronomiczne oraz dokumenty gospodarcze. Jeśli chodzi o osiągnięcia, Asyryjczycy byli kontynuatorami dokonań Sumerów, a jedynie do tematów religijnych oraz wojennych załączyli także przedstawianie polowań - ulubioną rozrywką królów Asyrii były szczególnie łowy na lwy, których sceny wyryte były na reliefach [rzeźby wykonywane na drewnianej, kamiennej lub metalowej płytce].



Egipt darem Nilu

Państwo egipskie powstało około 3000 r. p.n.e. Początkowo były to dwa królestwa: Egipt Górny ze stolicą w Tebach i Egipt Dolny ze stolicą w Memfis. 150 lat później król Górnego Egiptu - Menes podbił Egipt Dolny tworząc jedno państwo, którego stolicą został Memfis. Od tej pory faraonowie nosili dwie korony na znak panowania w obu królestwach. W okresie starego państwa powstały największe i najsłynniejsze budowle egipskie jak piramidy w Gizie, Abu Simbel, Karnak. Utworzono także stabilną administrację państwa oraz podzielono je na nomy, ułatwiające kontrolę nad krajem. Bunty wewnętrzne doprowadzają jednak do rozpadu potęgi Egiptu. Dopiero w czasie okresu średniego państwa nowa dynastia zjednoczyła Egipt. Wówczas prowadzone były wojny, zwycięskie zresztą, z Nubią. Wprowadzono reformy w armii i poszerzono jej szeregi. Średnie państwo to okres ekspansji handlowej. Zawiązały się kontakty handlowe z Palestyną, Arabią, Mezopotamią, Fenicją czy Kretą. Hyksosi, wykorzystując ciąg wojen wewnętrznych o władzę, podbijają i zdobywają Egipt. Tak właśnie rozpoczęła się era nowego państwa. Nowa dynastia Hyksosów rozpoczyna walki zewnętrzne z: Palestyną, Fenicją, Syrią i Azją Mniejszą. Przez zwiększenie podatków (głównie na podbitych terenach) i wzięcie ludzi do niewoli, rozpoczynają się bunty przeciwko Egiptowi. Najlepiej wychodzą na tym Hetyci, którzy pokonują wojsko egipskie i zabierają Egiptowi cześć jego ziem. W państwie z kolei dochodzi do wojen o władzę między kapłanami a faraonami. Zaczynają buntować się dowódcy armii. Następnie w zależności od tego, pod czyim panowaniem znajdował się Egipt, następowały kolejno okresy: asyryjski, grecki, macedoński, rzymski, bizantyjski i arabski.

Dzieje Egiptu zostały podzielone przez historyków na dziewięć okresów:
 

Faraon
Stał na czele wszystkich Egipcjan. Był utożsamiany z synem boga Re. Nazwę "faraon" tłumaczy się jako "Wielki Dom". Symbolami władzy faraona były dwie korony: czerwona Dolnego Egiptu oraz biała - Górnego oraz berło trzymane w ręku. Wspaniałe naszyjniki i bransolety wykonane ze złota i drogich kamieni, którymi ozdabiano jego ramiona i piersi, mogły ważyć nawet kilka kilogramów. Na biodrach faraona tak jak inni Egipcjanie, nosił przepaskę, rodzaj spódniczki układanej w fałdy, przytrzymywanej kosztownym pasem. Na stopy nakładano mu sandały haftowane i ozdobione klejnotami. Dla Egipcjan był on najwyższym autorytetem religijnym i świeckim. Tylko wybrani Egipcjanie dostępowali zaszczytu stawienia się przed najwyższym majestatem. Padali wówczas pokornie na twarz i uważnie słuchali rozkazów władcy. Ludzie wspominając w rozmowach osobę faraona dodawali zawsze: "oby żył wiecznie w szczęściu i zdrowiu" bądź "oby żył wiecznie, Szczęście, Zdrowie, Siła". Faraon był równocześnie także najwyższym kapłanem. Do jego powinności należała opieka nad świątyniami, powiększenie i upiększanie tych, które wybudowali jego poprzednicy i budowanie nowych. Władca prosił bogów o pomyślność przed każdym ważnym wydarzeniem. Modlił się nade wszystko w czasie wojny, przed wymarszem wojska na pole bitwy. Gdy wracał, w podzięce za zwycięstwo, oddawał świątyniom najcenniejsze przedmioty zdobyte podczas walk. Pozostałością po faraonach są ich monumentalne grobowce - piramidy. Rządził Egiptem z władzą absolutną. Jego decyzje i rozkazy nie podlegały niczyjemu nadzorowi, a wolę faraona uważano za świętą. Do jego uprawnień należało:
» ustalanie podatków;
» wybieranie sędziów, dyplomatów, posłów, kapłanów, wodzów, dowódców armii;
» prowadzenie wojny i zawieranie pokoju
» podpisanie traktatów i sojuszy
» ustalanie kultu bogów i daty świąt

Urzędnicy
Zarządzali poszczególnymi regionami kraju. Kontrolowali budowę kanałów, zbieranie podatków, budowę świątyń i piramid. Najwyżsi urzędnicy to nomarchowie - sprawujący opiekę nad dużymi krainami. Nie każdy mógł zostać urzędnikiem - z pewnością rodziny chłopskiej czy robotniczej nie stać było na zapewnienie synowi odpowiedniego wykształcenia (głównie uczono pisania i liczenia). Początkowo wyższe stanowiska urzędnicze piastowali krewni faraona. Wyspecjalizowani urzędnicy zajmowali się różnymi dziedzinami gospodarki, np. rolnictwem, handlem, robotami publicznymi. Pełnienie tych ważnych stanowisk wymagało jednak wielkiej wiedzy, która dawała ludziom szansę na awans społeczny.

Kapłani
Skupieni w różnych świątyniach, najbliżsi doradcy faraona. Posiadali ogromną wiedzę i potrafili ją wykorzystać w sterowaniu krajem. To dzięki nim wiara w boską osobę faraona nie zamarła. Łatwo można było ich rozpoznać: nosili długie, lniane, białe szaty z lnu i golili głowy. Opiekowali się świątyniami i organizowali uroczystości religijne, składali ofiary bogom, recytowali modlitwy. Utrzymywali się z dochodów, jakie przynosiła ziemia darowana świątyniom przez faraona, otrzymywali także część ofiar składanych przez wiernych.

Wojsko
Generałowie to także bliscy doradcy faraona. O karierze oficerskiej marzyć mogły jedynie dzieci z bogatych rodzin. W armii faraona służyło wiele pułków obcokrajowców - najemników lub jeńców pochwyconych we wcześniejszych wojnach. W czasie wojny powoływano do niej także cywilnych mężczyzn. Podstawą wojska egipskiego była piechota. W walce rydwanów Egipcjanie używali wozów bojowych.

Kupcy
Często byli nimi obcokrajowcy, na przykład Fenicjanie. Bogaty dwór faraona oraz świątynie potrzebowały wielu zagranicznych produktów - kosztowności, tkanin, pachnideł, kadzideł. Głównym szlakiem handlowym wewnątrz Egiptu był naturalnie Nil.

Rzemieślnicy
Ludzie zatrudnieni przy budowie pałaców, świątyń, piramid.

Chłopi
Była to najliczniejsza grupa społeczeństwa egipskiego. Zajmowali się uprawnianie ziemi, którą dzierżawili od kapłanów, faraona, nomarchów. Niewielką część planów zatrzymywali dla siebie, a resztę oddawali do magazynów właściciela. Zadaniem chłopa było także dbanie o kanały nawadniające jego pola.

Robotnicy
Wykorzystywani przy budowie kanałów irygacyjnych, świątyń, piramid. Równie ubodzy jak chłopi.

Faraon kobietą!

Faraon powinien być mężczyzną - był przecież uważany za syna boga Re. W historii Egiptu jednak kilka razy zdarzyło się, że kobiety zasiadały na królewskim tronie. Najsłynniejszą królową była Kleopatra. Inna kobieta-faraon Hatszepsut po śmierci swego ojca sprawowała rządy wspólnie z prawowitym następcą tronu - swoim pasierbem i bratankiem Totmesem III. Szybko jednak całkowicie odsunęła go od rządów i przejęła władzę jako królowa. Po akcie koronacji i oficjalnym przejęciu władzy królewskiej Hatszepsut kazała się portretować jako... mężczyzna. Kiedy Totmes III dorósł, Hatszepsut została zdetronizowana i pozbawiona wszelkiej władzy. Od tej pory większość jej portretów została usunięta z malowideł. Ostatnią królową, o której już wspomniałam, była Kleopatra, która słynęła z inteligencji, urody i wykształcenia. Pozbawiona tronu odzyskała go w 47 r. p.n.e. przy pomocy Cezara.

Klątwa Tutenchamona

Amon
Mąż Mut. Ojciec Chonsu. Tebańskie bóstwo wiatru i władca powietrza. Przedstawiany z głową barana lub w czapce z dwoma piórami. Czciciele budowali mu ogromne, kamienne świątynie

Anubis
Bóg zmarłych, prowadził ich dusze na sąd. Czuwający nad mumifikacją, opiekun grobów. Wyobrażany z głową szakala lub jako szakal. Głównym ośrodkiem kultu mieścił się w Kynopolis.

Apis
Bóg-byk, łączony z Ptahem i Ozyrysem. Czczono go w Memfis. W Sakkara znajduje się cmentarzysko memfickich Apisów, tzw. Serapeum.

Aton
Widzialny przejaw boga Re. Tarcza słoneczna. Przedstawiany jako dysk słoneczny z promieniami zakończonymi dłońmi. Ośrodek jego kultu znajdował się w Achetatonie (dzisiaj: Tell el-Amarnie)

Atum
Jeden z najstarszych bogów. Bóg zachodzącego słońca, często czczony jako Re-Atum. Stwórca bogów, świata i ludzi. Poświęcone mu były: lew, ihneuom, wąż. Czczony w Heliopolis.

Bastet
Bogini muzyki i zabawy. Utożsamiana później z wieloma innymi boginiami. Przedstawiana z głową kotki lub jako kotka.

Bes
Bóg urodzin, małżeństwa, tańców i wesołości. Był brzydki, miał pokręcone kończyny, garbate plecy i zwisający język.

Chepre
Prabóg. Stwórca bóstw.

Chnum
Bóg-stórca. Opiekun wylewów Nilu. Przedstawiany w postaci barana lub mężczyzny z jego głową, kształtującego na kole garnarskim istotę ludzką.

Chonsu
Bóg księżyca. Syn Amona i Mut, z którymi tworzył triadę. Wyobrażany z głową zwieńczoną tarczą księżyca lub jako dziecko z warkoczem.

Hapi
Jeden z czterech synów Horusa. Geniusz Nilu i praoceanu.

Hathor
Bogini miłości, nieba, później bóstwo muzyki i tańca. W Tebach była uważana za boginię zmarłych. Patronka obcych ziem. Wyobrażana w postaci krowy lub tylko z rogami i dyskiem słonecznym między nimi. Jej atrybutem był sistrum. Utożsamiania często z Izydor

Horus
Syn Izydy i Ozyrysa. Opiekun monarchii egipskiej, panujący utożsamiał się z nim i przyjmował jego imię. bóg nieba, w zależności od kolejnej hybostazy syn Re lub Ozyrysa. Czczony pod postacią sokoła lub z głową sokoła zwieńczoną tarczą słoneczną oraz jako dziecko z palcem w ustach.

Izyda
Żona i siostra Ozyrysa. Początkowo czczona jako wzorowa żona i matka (jej synem był m.in. Horus), później jako władczyni nieba i ziemi. Opiekunka władzy królewskiej, magii i czarów, później utożsamiana z Hathor lub Bastet. Przedstawiana z rogami krowy i tarcza słoneczną między nimi, z berłem w dłoni lub znakiem anch, symbolem życia, często z Horusem na kolanach.

Maat
Córka Re. Bogini prawdy i sprawiedliwości. Uosobienie ładu we wszechświecie, ustalonego po stworzeniu świata. Przedstawiana w postaci siedzącej, z piórem strusim na głowie.

Min
Bóstwo płodności i urodzaju. Procesje ku jego czci rozpoczynały okres żniw. Pan wschodnich pustyń, stąd uważany za opiekuna karawan przemierzających drogę z Koptos nad Morze Czerwone.

Nechebet
Bogini-sęp. Opiekunka Górnego Egiptu i jego władcy.

Neftyda
Opiekuńcza bogini zmarłych.

Neit
Lokalna bogini wojny, władczyni morza.

Nut
Córka Szu (powietrza) i Tefnut (wilgoć). Siostra i małżonka Geba. Matka Słońca, które co wieczór połykała i co rano wydawała na świat. Matka Seta, Ozyrysa i Izydy. Wyobrażana w postaci kobiety wygiętej w łuk i dotykającej rękami ziemi.

Ozyrys
Syn Geba (ziemi) i Nut (nieba). Brat i wróg Seta. Brat i mąż Izydy, ojciec Hornusa. Umierający (zabijany przez swojego brata - Seta) i zmartwychwstający bóg, decydujący o życiu i wegetacji, najwyższy sędzia zmarłych. Ukazywany w postaci mumii, z berłem i biczem w rękach. Główne ośrodki kultu to Abydos i wyspa File.

Ptah
Mąż Sachmet. Bóg miasta Memfis i stwórca świata. Patron rzemiosła, sztuki i artystów. Wyobrażany jako człowiek z ogoloną głową i berłem w dłoni. Świętym zwierzęciem przypisywanym Ptahowi był Apis.

Re
Albo: Ra. Ubóstwione Słońce. Stwórca świata i pan ładu we wszechświecie. Władca bogów, ludzi i państwa zmarłych. Utożsamiano z nim wielu bogów egipskich wyniesionych ze względów politycznych do bóstw naczelnych. Symbolem Re był obelisk.

Sachmet
Małżonka Ptaha. Egipska bogini-lwica. Bóstwo chorób i wojny. Jej kapłani tworzyli jedno z najstarszych zrzeszeń lekarzy i weterynarzy.

Set
Albo: Seth. Syn Geba (ziemi) i Nut (nieba). Brat i wróg, także zabójca Ozyrysa. Prowadził wojnę o tron Egiptu z jego synem, Horusem. Bóg burzy i pustyni. Przyniósł zło. Przedstawiany jako niezidentyfikowane zwierzę.

Sobek
Bóg krokodyl. Opiekun terenów obfitujących w wodę.

Szu
Bóg swietlistej atmosfery, wypełniającej przestrzeń między niebem, z ziemią.

Tefnut
Bogini wilgoci, jako kosmicznego elementu koniecznego do powstania życia

Każda starożytna cywilizacja miała swój, charakterystyczny, rodzaj pisma. To dotyczyło naturalnie także Egipcjan. Ich pismo, hieroglify (święte znaki pisarskie), jest chyba najbardziej znanym pismem starożytnym. Z początku każdy obrazek był przypisywany jednemu słowu, ale z czasem jeden znak oznaczał różne słowa albo jakiś związek wyrazów. Aby uprościć naukę hieroglifów z czasem uproszczono rozbudowane rysunki, przez co pismo przestało być obrazkowym. Każdy znak oznaczał jedną lub kilka liter.

Pismo egipskie współczesnym ludziom przysporzyło wielu kłopotów z jego rozszyfrowaniem, bowiem Egipcjanie nie pisali tak jak my, od lewej do prawej, ale także od prawej do lewej, a nawet z góry do dołu. Jeszcze na początku XIX wieku nie potrafiono zgadnąć, co też starożytni wypisali na kamieniach. Dopiero znaleziony przez wojsko Napoleona kamień w Rosettcie, na którym były wypisane wszystkie trzy style pisma, pozwolił na odszyfrowanie hieroglifów. Dokonał tego francuski uczony, Jean Champollion, który odtworzył imiona egipskich dowódców. Znaczenie innych słów ustalono poprzez porównanie je do języka greckiego.

Do pisania Egipcjanie wykorzystywali łodygę sitowia ze spłaszczonym końcem. Używano tuszu w kolorze czarnym, jedynie, aby wyróżnić tytuł i początkowe wyrazy pisano czerwonym.

Powszechnym materiałem pisemnym był papirus, raczej rzadko stosowano kamieni, drewnianych tabliczek czy skóry. Papirus wyrabiano z łodyg rośliny rosnącej nad Nilem. Młode pędy rozcinano wzdłuż i układano obok siebie, nakładając na nie poprzecznie drugą warstwę. Całość ściskano w prasach, by sok rośliny skleił obie płaszczyzny. Gotowe arkusze cięto i zwijano w rulon. Ponieważ papirus był stosunkowo drogi, wykorzystywano go wielokrotnie, wymazując jedynie poprzednie zapisy.

Egipcjanie wierzyli mocno, że poza życiem na ziemi, istnieje jeszcze życie pozagrobowe, o wiele szczęśliwe od tego tutaj. Ciało nadal pozostawało w grobie, ale dusza utrzymywała kontakty z bóstwem. Wierzono, że dusza żyje dopóki ciało nie ulegnie rozkładowi, dlatego też przykładano tak wielkie znaczenie do mumifikowania zwłok, czyli zabezpieczania ich przed rozkładem. Zmumifikowane zwłoki wkładano do drewnianej trumny, którą umieszczano w kamiennym sarkofagu. Do grobu wkładano także wraz z żywność i przedmioty codziennego użytku. Najbogatsi ludzie budowali dla siebie jeszcze za życia okazałe grobowce, a władcy stawiali sobie piramidy (wielkie grobowce w kształcie ostrosłupa czworokątnego). Biednych ludzi jednak nie było stać nawet na kosztowne balsamowanie zwłok i musieli radzić sobie w inny sposób. Zakopywali zwłoki swoich bliskich w gorącym piasku pustyni i w ten sposób chociaż na krótki okres czasu chronili je przed rozkładem. Egipcjanie wierzyli również, że wystarczy, aby wizerunek człowieka znalazł się na malowidłach w grobowcu wielkiego pana, by dusza miała oparcie dla dłuższego trwania. czasami prawdziwy "dom na wieczność" zastępowano glinianym modelem, wypowiadano specjalne zaklęcia w nadziei, że bogowie ich wysłuchają i pomogą duszy zmarłego.

Każdy faraon miał własny grobowiec. Miejsce, gdzie ma on stanąć wybierał już w dniu wstąpienia na tron. Do budowy zatrudniano nawet setki tysięcy rzemieślników i robotników. Pracami kierowali specjalnie wykształcani urzędnicy. Do pracy wzywano także chłopów, którzy pomagali przy budowie piramid po czasie swojej pracy na polu.

Budowa piramid trwała bardzo długo, nawet kilkadziesiąt lat. Praca nad piramidami zaczynała się w kamieniołomach położonych z dala od Nilu, na bezwodnej i piaszczystej pustyni. Tam kamieniarze produkowali specjalne bloki kamienne, potrzebne do budowy piramidy. Obrabiali je za pomocą dłuta i pił miedzianych oraz młotów kamiennych czy drewnianych. Następnie wygładzano je ostrym piaskiem. Praca ta trwała bardzo długo i była strasznie nużąca. Czterystu kamieniarzy pracowało przez piętnaście miesięcy, dzień po dniu, od rana do wieczora, by odłupać od skały słup o długości 40 m! Gotowe bloki robotnicy umieszczali na drewnianych łódkach i Nilem przetransportowali do wyznaczonego miejsca. Aby przeciągnąć nawet jeden taki blok potrzeba było rąk setek ludzi. Gdy bloki przepłynęły już wyznaczoną trasę Nilem, wleczono je po piasku do wyznaczonego miejsca. Następnie zaczęto układać bloki te i po paru latach pracy grobowiec faraona stał się rzeczywistością.

Wielka Piramida stoi na skraju pustyni na zachód od Nilu. Zbudowano ją dla faraona Chufu (grecka wersja jego imienia brzmi Cheops). W pobliżu zbudowali swoje piramidy dwaj późniejsi faraonowie czwartej dynastii: Chefre (Chefren) i Menkaure (Mykerinos). Cała ta trójka tworzy prawdopodobnie najszybciej rozpoznawalną grupę budowli na świecie, grupę, której przez stulecia przyglądano się z zachwytem i lękiem.

Lęk jest usprawiedliwiony. Wielka Piramida ma 137 m wysokości. Zbudowano ją z ponad 2,3 mln bloków wapiennych, wydobytych w pobliskich kamieniołomach. Każdy z nich waży ponad 2,5 tony. Największe bloki ważą ponad 15 ton, a granitowe płyty nad komorą królewską nawet 50 ton. Całą tę olbrzymią masę kamieni, ogółem ponad 6 mln ton, podniesiono bez pomocy nowoczesnych maszyn. Wykorzystywano do tego rampy, dźwignie i ciągnięte przez woły sanie, na których wleczono kamienne bloki.

Mimo to piramidę zbudowano z nieprawdopodobną dokładnością. Stoi ona na sztucznie zrównanym terenie, który odchyla się od doskonale poziomej powierzchni jedynie o niecałe 2 cm. Podstawa piramidy jest zadziwiająco bliska idealnemu kwadratowi (z odchyleniem paru centymetrów), a jej cztery rogi są prawie doskonałymi katami prostymi. Piramida została zorientowana według stron świata wskazywanych przez kompas. Jej boki są zwrócone dokładnie na północ, wschód, zachód i południe. Odchylenie od najbardziej precyzyjnie wyznaczonych kierunków jest niewielkie.

Nikt nie wie, dlaczego osiągnięcie takiej doskonałości było aż tak ważne, lecz oczywiste jest, ze przywiązywano do tego wielką wagę. Nikt też nie wie na pewno, dlaczego w ogóle została zbudowana. Ogólnie przyjęta teoria głosi, że był to grobowiec faraona. Może tak była, dziwne jednak wydaje się, ze nigdy nie znaleziono żadnego ciała ani w tej piramidzie, ani w pozostałych. Kiedy w IX wieku ne. oficjalnie zorganizowana ekspedycja weszła do Wielkiej Piramidy i z trudem dotarła do komnaty królewskiej, okazało się, że ogromny kamienny sarkofag jest pusty, chociaż wyglądał na nienaruszony.

W północnym boku piramidy jest wejście, z którego wąski i niski korytarz prowadzi schylającego się i kucającego turystę do długiego przejścia zwanego Wielkim Chodnikiem. Chodnik ten wiedzie do pomieszczenia zwanego komnatą królewską. Znajduje się ona ponad 42 m nad poziomem podstawy i mieści dwa sarkofagi. W piramidzie są jeszcze dwie inne komnaty, obie puste. Tuż na zewnątrz piramidy znaleziono w 1854 roku w długim kanale częściowo rozebraną barkę pogrzebową długości 44 m. Obecnie można ją obejrzeć w położonym nie opodal Muzeum Słonecznej Barki. W pobliżu były zakopane również inne barki; może miały służyć władcy do pośmiertnych podróży.

Miasto, które Grecy nazywali Tebami, stolica Egiptu przez ok. 1500 lat w okresie zwanym Nowym Państwem, stało mniej więcej na miejscu dzisiejszego Luksoru, na wschodnim brzegu Nilu. Z samego miasta nic nie pozostało, lecz potężne ruiny świątyni w Karnaku nadal onieśmielają współczesnych ludzi. Świątynia była największym kompleksem sakralnym starożytnego Egiptu. Miała okazałe bramy, dziedzińce i sale, istny las kolumn, reliefy, posągi i obeliski.

Główna świątynia była poświęcona Amonowi, bogu wiatrów i powietrza. Przedstawiano go jako człowieka w czapce z dwoma piórami, a jego ulubionym zwierzęciem był baran. Pierwotnie Amon był bóstwem lokalnym, lecz od XVI wieku p.n.e. faraonowie Nowego Państwa uczynili go narodowym bóstwem Egiptu. Utożsamiano go z Re, bogiem słońca. Czczono go wraz z małżonką, boginią Mut, i ich synem, bogiem księżyca, Chonsu.

Na początku Nowego Państwa Tutmosis I rozbudował małą świątynię Amona w Karnaku. Potem jeszcze wielokrotnie rozbudowywali ją jego następcy. Przez olbrzymie pylony (jest ich w Karnaku 10), bramy z masywnymi wieżami po bokach, wchodziło się do różnych części świątyni. Zapuszczając się w głąb budowli wyznawcy bóstwa wchodzili z jasnego światła słonecznego w coraz gęstszy mrok sal aż do najskrytszego sanktuarium z wizerunkiem boga. Wstęp do niego mieli jedynie faraoni i kapłani.

Świątynia w Karnaku

Do zespołu sakralnego wiodły dwie aleje między rzędami sfinksów z głowami barana. Jedna aleja prowadziła do Nilu, a druga do Luksoru. Wielki pylon frontowy świątyni głównej nadal stoi. Jego wysokość sięga 44 m, szerokość 113 m. Ściany mają grubość 15 m. Za nimi znajduje się otoczony kolumnadą Wielki Dziedziniec, na który otwierają się mniejsze świątynie. Drugi pylon prowadzi do Wielkiej Sali Kolumnowej (Hipostylowej), której powierzchnia odpowiada 1/3 wielkości Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Salę tę, obecnie znajdującą się pod gołym niebem, niegdyś przykrywał dach wznoszący się 24 m nad posadzką i wsparty na 140 kolumnach ustawionych w 16 rzędach. Kapitele kolumn miały kształt kwiatów i pączków papirusa.

Trzeci pylon prowadzi na dziedziniec centralny, za którym trzy następne pylony znaczą wejście do sanktuarium, gdzie w świętej barce stał złoty posąg bóstwa. Po stronie południowej, za 4 kolejnymi pylonami, stoi jeszcze nie w pełni odsłonięta świątynia bogini Mut, prawie tak duża jak świątynia jej małżonka. W kompleksie mieszczą się jeszcze świątynie Chonsu i innych bogów. Dawno temu zniknęły ogrody otaczające wszystkie świątynie, lecz wciąż z drugiej strony jeziora roztacza się ładny widok na cały kompleks świątynny.

Początki państwa

Starożytne Indie obejmowały cały Półwysep Indyjski (Dekan). Od południa otaczały go wody Morza Arabskiego, Oceanu Indyjskiego oraz Zatoki Bengalskiej. Od północnych sąsiadów odgradzały go góry Himalaje, Hindukusz oraz Karakorum. Przez ponad dwa tysiące lat jedynie przełęcze na północnym zachodzie umożliwiały kontakt z innymi cywilizacjami. Jak każda cywilizacja starożytna, Indie położone były nad ogromnymi rzekami zapewniającymi byt osiadłym tam ludziom. Te rzeki to Indus i Ganges. Dzięki rozbudowanym sieciom rzecznych Gangesu i Indusu starożytni mieszkańcy półwyspu Indyjskiego nie musieli budować kanałów nawadniających, jak czynili to chociażby Egipcjanie. O potędze państwa w dolinie tych dwóch rzek świadczyły miasta: Mohendżo Daro, Pataliputra i Harappa. Charakteryzowały je monumentalne, reprezentacyjne budowle oraz dobrze zaplanowane obszary mieszkalne z regularnymi, rozplanowanymi ulicami. Ludność tubylcza, jaka wówczas zamieszkiwała półwysep Dekan, zajmowała się głównie rolnictwem: uprawą prosta, ryżu, bawełny, pszenicy czy herbaty, hodowlą była zebu. Rozwijał się także handel (głównie bawełną, herbatą, przyprawami - unikatowymi wyrobami Indii), który jednakże utrudniała niedogodna lokalizacja geograficzna. Ludność tubylcza posiadała swój własny system płatniczy, stworzyła system miar i wag, wprowadziła kalendarz, zajmowała się arytmetyką. W Indiach posługiwano się pismem obrazkowym. Ludność była na wysokim poziomie, jeśli chodzi o higienę. W każdym domu obowiązkowo była łazienka, a wodę z niej odprowadzały kanały wyłożone cegłą.

Najazd Ariów

Ta wysoko rozwinięta cywilizacja została jednak w XIX wieku p.n.e. naruszona przez plemiona Ariów, które podczas dwustu lat wojen podbiły całe państwo, głównie dzięki dobremu uzbrojeniu i wyćwiczonej sztuce walki. Na zdobytych terenach nie utworzyli tak jak ich poprzednicy jednego, dobrze zorganizowanego państwa, ale system państw-miast. Ponieważ znacznie różnili się od tubylców, głównie kolorem skóry (Ariowie posiadali biały kolor skóry w przeciwieństwie do śniadych tubylców), wprowadzili podział stanowy, zwany w Indiach warnami. Początkowo warna znaczyła kolor, barwę. Później jej znaczenie jednak się zmieniło i oznaczała stan (kastę).
KASTA 1 [bramini] - kapłani, mędrcy, nauczyciele
KASTA 2 [kszatrijowie] - władcy, wojownicy, urzędnicy
KASTA 3 [wajśjowie] - chłopi, kupcy
KASTA 4 [sudrowie] - rzemieślnicy
Resztę społeczeństwa nieobjętego kastami, czyli ludność niearyjska, tworzyli parnasi. Przynależność do stanu gwarantowało urodzenie, w jednej kaście pozostawało się do końca życia. Nie uwzględniano awansów. Chociaż konstytucja uchwalona w Indiach znosiła podział stanowy, to jednak po dziś dzień funkcjonuje on w codziennym życiu. Ariowie mieli kult własnych wojowniczych bóstw: Rudra (bóg miotający piorunami) i Agni (bóg ognia). Obok kultu agresywnych męskich bóstw, czczona także była Wielka Bogini - twórczyni i niszczycielka życia. Z czasem Arianie przejęli wierzenia tubylczej ludności - religię wedyjską.

Hinduizm

Powoli Ariowie, przejmowali kulturę i wiarę ludności tubylczej. Podstawy tej najstarszej religii świata zawarte są w czterech księgach Wedy ("weda" = "wiedza"). Znajdują się tam zapisane w sanskrycie (język indyjski wprowadzony przez Ariów) hymny skierowane do bóstw, śpiewane podczas ceremonii religijnych, zapisy rytuałów religijnych, pieśni ofiarne. Księgi Wedy spisane zostały miedzy XVIII a VIII wiekiem p.n.e., "brahmany " będące traktatami rytualnymi na użytek kapłanów - braminów i "upaniszady" (nauki tajemne) powstały miedzy VII wiekiem p.n.e. a początkiem naszej ery. Dla współczesnych ludzi stanowią one głównie źródło wiedzy o początkach cywilizacji indyjskiej. Mieszkańcy Indii wierzyli w reinkarnację - odrodzenie się człowieka po śmierci. Zgodnie z prawem "karman" każdy Hindus uważa, że jego teraźniejsza egzystencja zależy od pozostałych wcieleń. W następnym życiu mógł on przynależeć do innej kasty, decydowały o tym jego poczynania za życia. Jeśli miał więcej dobrych uczynków, to zostawał przeniesiony do kasty wyżej; jeśli przeważały złe uczynki - przenoszono go do niższego stanu. Religia wedyjska z czasem ulegała przemianom. Tak właśnie powstał jej odłam zwany hinduizmem. Sama nazwa "hinduizm" pochodzi od słowa, jakim starożytni Persowie określali sąsiadów zamieszkujących przeciwległy brzeg Indusu. Hinduizm to religia politeistyczna. Bogom składano ofiary w postaci owoców i kwiatów w hinduskich świątyniach zwanych pagodami. Świętą rzeką Hindusów był Ganges, a kąpiel w niej oznaczała oczyszczenie z wad. We współczesnym świecie liczba wyznawców hinduizm przekracza 800 mln.

Buddyzm

Mimo iż dla współczesnych Chiny to wielki, najbogatszy i najbardziej nowoczesny kraj azjatycki, w początkach swojej historii obejmował stosunkowo niewielki obszar nad dwiema wielkim rzekami: Huago-ho (Żółta Rzeka) i Jangcy (Niebieska Rzeka) na Nizinie Chińskiej. Głównym jego miastem było Lo Jang. Panowały tam dogodne warunki do rolnictwa. Rozwój tych terenów możliwy był głównie ze względu na wynalezienie żelaznych narzędzi, zbudowanie sprawniejszych i lepiej funkcjonujących kanałów nawadniających oraz ożywiony handel z pobliskimi królestwami. Wkrótce powstało wiele drobnych królestw. Najstarsza historia Chin jest niejasna i uważana jest nadal za sprawę sporną historyków. Wiadomo jednak, że zjednoczenia tych królestw dokonała jedna z panujących rodzin - Ts' in w 2200 roku p.n.e. Według jednych źródeł to właśnie od nich pochodzi nazwa Chin. Inne źródła z kolei podają, że nazwa ta wzięła się od późniejszej dynastii - Cin (Qin). Całkowity rozkwit państwa nastąpił jednak dopiero za panowania dynastii Shang w latach 1700 - 1122 r. p.n.e. Wówczas powstały potężne metropolie chińskie. Następna dynastia, Czou (Zhou) rządziła w Chinach od 1122 do 256 r. p.n.e. W okresie jej panowania rozszerzyły się granice państwa chińskiego: na południe po rzekę Jangcy i na północ po Mandżurię. W ostatnich wiekach panowania tej dynastii toczyły się walki między książętami dzielnicowymi, uznawali oni tylko nominalnie zwierzchność władców dynastii.

Kolejny etap w historii Chin zapoczątkowała dynastia Cin (Qin) z lat 221-207. Autorem potęgi i jej praktycznie jedynym znaczącym przedstawicielem był Shi Huangdi (Szy Huang-ti) nazywany także Czengiem. Był on czymś w rodzaju odpowiednika Iwana Groźnego w Chinach. Urodził się w 259 roku p.n.e. i po trzynastu latach życia objął tron po śmierci swojego ojca. Szerzyły się wówczas plotki, że prawdziwym ojcem nastoletniego władcy jest zwykły kupiec. Groźny autokrata ujarzmił wkrótce wojujące ze sobą królestwa leżące wzdłuż Żółtej Rzeki i na południe od niej i w 221 roku p.n.e. stworzył cesarstwo. Czeng był wielkim budowniczym i bezlitośnie zmuszał do pracy chłopów, jeńców i więźniów politycznych przy budowie dróg, kanałów i Wielkiego Muru. Przeżył kilka zamachów na swoje życie. Wprowadził standardy chińskiego pisma, monet, wag i miar. Ze stolicy w Si-an-jang, na zachód od Si-an, cesarz zarządzał królestwem za pomocą potężnego aparatu administracyjnego. Stosował surowe kary wobec każdego, kto wszedł w kolizję z prawem. Za jego sprawą odbyło się głośne palenie książek w 213 r. p.n.e. Zniszczono wówczas wszystkie egzemplarze uczonych pism z wyjątkiem znajdujących się w bibliotece cesarskiej. Podobno 460 uczonych, którzy nie zgodzili się spalić własnych dzieł, zostało spalonych żywcem. Kiedy w czasie rozruchów po śmierci cesarza spłonęła również i biblioteka cesarska, była to dla Chin niezwykle dotkliwa starta. Czeng odcisnął głębokie piętno na swoim państwie. System ustanowiony przez niego trwał pomimo zmian dynastii od 221 roku p.n.e. do roku 1911, kiedy runął ostatecznie. Był najdłużej trwającym ustrojem państwa w dziejach ludzkości. Kiedy w 210 roku p.n.e. śmierć cesarza usunęła lęk przed nim, jego następcy nie potrafili zapanować nad sytuacją. Cesarstwo jednak przetrwało.

Ludność chińska

Wielkie miasta otoczono murami obronnymi w obawie o najazdy sąsiadów. Rozwijała się metalurgia - wytapiano przedmioty nie tylko z czystych metali, ale tworzono je również ze stopów metali, na przykład brązu. Wyrabiano również gliniane naczynia kuchenne, dachówki i figurki. Do najpopularniejszych jeszcze po dziś dzień wyrobów chińskich należy najprawdopodobniej porcelana. Wydobywano również sól kamienną. Postępy następowały także w rolnictwie. Pole uprawne podzielono na dziewięć części, z czego osiem obrabiały poszczególne rodziny, a dziewiątą zajmowały się wspólnie. Plony z tej wspólnej części przekazywano na daninę dla pana. Na polach uprawiano głównie ryż, pszenicę, jęczmień, proso. Wynaleziono również sposób na zwiększenie plonów ryżu. Obrywano wschodzące, słabe, młode pędy i pozostawiano na polu jedynie te najsilniejsze i największe. Na drzewach morwowych prowadzono specjalne hodowle jedwabników, które wykorzystywano do produkcji jedwabiu. Ludzie trudnili się także wymianą towarów na jedwabnym lub lewantyjskim szlaku handlowym.

Osiągnięcia Chińczyków

Wielki Mur Chiński jest jednym z najznakomitszych i najbardziej morderczych dokonań budowlanych wszechczasów. Jego budowa została rozpoczęta po roku 220 p.n.e. i trwała około 10 lat, jej pomysłodawcą zaś był pierwszy władca zjednoczonych Chin - okrutny despota, założyciel dynastii Cin, Szy Huang-ti (Czeng). Niektóre odcinki muru zostały zbudowane wcześniej przez mniejsze zwaśnione królestwa północnych Chin. Czeng powołał armię chłopów, żołnierzy, skazańców i więźniów politycznych, która przebudowała i połączyła odcinki w jednolity wał biegnący przez góry na północnej granicy. Mur chronił Chiny przed wojowniczymi koczownikami z równin mongolskich. Prawdopodobnie był również dowodem potęgi cesarza. Za realizację projektu Czeng uczynił odpowiedzialnym swojego najlepszego generała. Mur wił się, wznosząc i opadając, wśród gór, pustkowi i moczarów. Zbudowano go na kamiennych fundamentach, z ziemi pokrytej cegłą. Sygnały dymne, a w nocy ogniska pozwalały z niesamowitą szybkością przesyłać informacje z wież strażniczych przez cały kraj.

Wielki Mur Chiński

Szacuje się, że przy budowie Wielkiego Muru mozoliło się około 300 tysięcy ludzi. Już sama organizacja pracy i zaopatrzenie takiego tłumu robotników były zdumiewającym osiągnięciem. Jak głosi legenda, pewien czarownik powiedział Czengowi, że mur nie będzie trwały, jeśli nie zostanie w nim pogrzebany "wan", czyli 10 tysięcy ludzi. Cesarz znalazł człowieka o imieniu Wan, rozkazał zabić go i pogrzebać w murze. Jest całkiem prawdopodobne, że tysiące ludzi zmarło podczas morderczej pracy przy murze, a ich ciała posłużyły jako spoiwo. Wielki Mur został nazwany najdłuższym cmentarzem świata i ścianą płaczu.

Spełniał on swoje zadanie, kiedy był obsadzony wojskiem. Z biegiem czasu zaniedbywano go jednak, potem opuszczono całkowicie, a następnie przebudowano kilka razy. Dynastia Suej zaczęła odbudowywać mur w 607 r. n.e. Podobno zmuszano do pracy ponad milion robotników, a połowa z nich straciła tam życie. Mur przyjął ostateczny kształt za panowania dynastii Ming, po znacznej przebudowie w XV wieku. Niedawno niektóre odcinki muru zrekonstruowano dla turystów.

Mur zaczyna się nad morzem Pohaj na północny wschód od Pekinu i przebywa Chiny północne aż do pustyni Gobi. Dane na temat jego długości różnią się o setki lub nawet tysiące kilometrów z powodu jego licznych przeróbek. Na całej długości wije się i zakręca, w niektórych miejscach stanieją równoległe mury oraz odgałęzienia, które można liczyć lub nie. Ostatnie oficjalne dane podają 6350 km, lecz podobno w 1990 roku pewien Chińczyk przemierzył całą długość muru, a jego pedometr wskazał 6700 km.

W 1974 roku chłopi drążący studnię w pobliżu miasta Lintong w Chinach zobaczyli ku swojemu wielkiemu zdziwieniu, że odkopują postaci żołnierzy i jeźdźców. To przypadkowe odkrycie doprowadziło do jednego z najbardziej ekscytujących dokonań archeologicznych stulecia. Wydobyto na światło dzienne tysiące terakotowych postaci: całą armię pogrzebaną niedaleko miejsca spoczynku Czenga (Szy Huang-ti), pierwszego cesarza Chin i twórcy Wielkiego Muru. Armie tę zgromadzono bez wątpienia po to, żeby toczyła pośmiertne bitwy.

Dotychczas znaleziono 8 tysięcy figur w trzech podziemnych salach, czy też dołach. Piechota, strzelcy, łucznicy, jazda i wozy wraz z końmi - wszyscy ustawieni w szyku bojowym. Żołnierze mają od 1,6 do 1,7 m wzrostu oraz zindywidualizowane rysy i wyraz twarzy. Niektórzy stoją, inni klęczą z wyciągniętym mieczem, czekając widocznie, aby odeprzeć atak. Niektórzy mają na sobie zbroję, ale większość w tunikach przewiązanych w pasie, getrach i butach ze ściętym szpicem. Ich piersi są zapadnięte, lecz ręce i nogi mocne. Broń - włócznie, miecze, łuki - jest prawdziwa, a konie mają wodze z brązu. Włosy każdego piechura są związane w kok na czubku głowy. Jazda ma na głowach czapki z paskiem pod brodą.

Postacie te były początkowo jaskrawo pomalowane, lecz w ciągu dwu tysięcy lat milczącej służby straciły kolor. Prawie 6 tysięcy z nich znaleziono w pierwszym dole, podziemnej sali o głębokości 5 m i wymiarach 229×61 m. Była to piechota, strzelcy i wozy. W drugim, mniejszym dole były jeszcze setki innych: jazda, wozy i strzelcy. Trzeci dół zawierał tylko 68 postaci - byli to dowódcy i sztab.

Pierwszy dół jest otwarty dla zwiedzających. W pobliskim muzeum pokazuje się filmy wideo z przebiegu prac wykopaliskowych; można na nich zobaczyć jeszcze inne postacie i dwa miniaturowe wozy z brązu, połowy naturalnej wielkości, z końmi i woźnicami. Odkryto je w 1980 roku. Są to pojazdy dokładnie tego typu, jakich używali cesarze, urzędnicy dworscy i konkubiny.

Czeng zmarł w 210 roku p.n.e. Jego niedaleki grobowiec znajduje się pod kopcem 43-metrowej wysokości. Dotychczas grobowca jeszcze nie otwarto, gdyż nikt nie wie, gdzie jest wejście. Być może ci, którzy go zbudowali, zostali zabici i pochowani wewnątrz, aby nie zdradzili tajemnicy. Przypuszczalnie razem z cesarzem pogrzebano żywcem wielu jego urzędników, służących i kobiet, żeby byli mu przydatni po śmierci. Grobowiec budowano przez wiele lat przed śmiercią cesarza, z wykorzystaniem przymusowej siły roboczej.

Położenie geograficzne Palestyny

Palestyna, zwana także ziemią Kanaan, to kraj położony w Azji Mniejszej nad zachodnim wybrzeżem Morza Śródziemnego. Jej terytorium rozdzielało dwie największe cywilizacje starożytnego Wschodu - Egipt i Mezopotamię. Pustynia Syryjska, rozciągająca się od wschodu, stanowiła naturalną przeszkodę i dlatego wszystkie szlaki łączące oba państwa przechodziły przez Palestynę. Od północy Palestynę otaczały góry Liban i Antyliban, a od południa Półwysep Synaj. Teren był górzysty, klimat śródziemnomorski, ciepły, opady występowały jedynie na wybrzeżu. Ludność żyjąca na tym terenie, zwana Kananejczykami, zajmowała się głównie handlem, a to przyczyniło się do rozwoju miast. Poza tym ludzie trudnili się również rolnictwem, hodowlą owiec i bydła, rybołówstwem, budową statków czy synagog oraz wyrobem papieru do pisania. W okresie między XIII a XI wiekiem p.n.e. obszar ten został opanowany przez plemiona izraelskie.

Dzieje Żydów

Najlepszym źródłem informacji o dziejach Żydów jest bez wątpienia Stary Testament. Według niego Bóg polecił Abrahamowi udanie się wraz z jego całą rodziną z Mezopotamii, gdzie mieszkał, do Ziemi Kanaan. W zamian za posłuszeństwo obiecał mu oddanie w jego posiadanie całej Ziemi Kanaan (Ziemi Obiecanej) oraz uczynienie z jego potomków wielkiego narodu. Abraham dotarł tam prawdopodobnie w XVIII wieku p.n.e. Jednakże w tym czasie w Kanaanie nastał wielki głód w skutek zmiany klimatu i suszy. Ludzie, bojąc się śmierci, udali się po żywność i schronienie do Egiptu. Tam Izraelici dostali najbardziej urodzajne ziemie, gdyż zarządcą Egiptu, osobą drugą po faraonie, był Józef, syn Izraela (wnuka Abrahama). Wkrótce w Egipcie było bardzo wielu Żydów, tak wielu, że aż następny faraon w obawie przed nimi, nałożył na nich ciężkie roboty, a nowonarodzonych Izraelitów kazał wrzucać do wody. Jednym z ocalonych Izraelitów był Mojżesz, którym zaopiekowała się córka faraona. Przez czterysta lat trwała niewola egipska. Izraelici harowali, znosili upokorzenia i traktowanie jako gorszych ludzi. Dopiero narodzenie Mojżesza miało przynieść nadzieję Izraelitom. On to wyprowadził naród wybrany z "domu niewoli" do Ziemi Obiecanej. Sam jednak nigdy tam nie dotarł. panujący wówczas faraon jednak niechętnie wypowiadał się o zamiarach Mojżesza. Przekonała go dopiero siódma plaga, w wyniku której zmarli wszyscy pierwotni synowie Egipcjan. W trakcie wędrówki Bóg uściślił przymierze z ludźmi poprzez osobę Mojżesza, któremu ofiarował na górze Synaj dwie tablice kamienne z dziesięcioma przykazaniami. Przechowywano je w Arce Przymierza - specjalnej skrzyni. Według Starego Testamentu zanim Izraelici przekroczyli granicę swojego państwa, podbili okoliczne tereny. Po zajęciu Palestyny porzucili koczowniczy tryb życia i zajęli się rolnictwem. Żydzi powoli stworzyli silne, potężne państwo, którego okres największej świetności przypada na X wiek p.n.e. - rządy króla Dawida i Salomona.

Opowieść o Dawidzie i Goliacie

O dziejach tych walk krążyło wiele powieści. W czasie jednej z wojen, gdy oba wojska szykowały się do boju, przed zbrojnymi szykami pojawił się olbrzym zwany Goliatem. Wyzywał żydowskich wojowników na pojedynek. Zakuty w pancerz i hełm z brązu, zbrojny w miecz i w dzidę, budził powszechne przerażenie. Nikt nie chciał wystawić się na pewną śmierć. Wyzwanie Goliata podjął pewnie młody człowiek imieniem Dawid. Był pasterzem, a nie wojownikiem. Nie umiał walczyć w zbroi, nie miał miecza ani dzidy. Wziął do ręki kij, ze strumienia wybrał pięć ostrych kamieni i włożył je do torby pasterskiej. Z procą w ręku szedł śmiało ku olbrzymowi. Goliat obrzucił obelgami tak niegodnego siebie przeciwnika. Ale na nic mu się zdała nadzwyczajna siła, ani wspaniałe uzbrojenie. Kamień, wyrzucony z procy przez Dawida, ugodził go w czoło. Olbrzym padł martwy na ziemie. Zwycięzca stanął nad zwłokami Goliata. Towarzysze Goliata uciekli z pola walki w popłochu. Żydzi zaś puścili się za nimi w pogoń, zabijając wielu przeciwników. Podziw i miłość dla Dawida stały się powszechne. Gdy wracał z bitwy, na jego spotkanie wyszły kobiety, śpiewając radosne pieśni. Wkrótce Dawid został królem Żydów. To właśnie za jego rządów Izraelicie zdołali podbić Jerozolimę, ustanawiając ją swoją stolicą.

Opowieść o Salomonie

Salomon był synem Dawida i odziedziczył po nim rządy w Palestynie. W Jerozolimie wówczas wybudowano świątynię, w której trzymano Arkę Przymierza. Salomon stał się poprzez swoje postępowanie wzorem sprawiedliwego władcy. Przypowieść mówi, ze gdy przyszły do niego dwie matki, które miały małych synów miej więcej w tym samym czasie urodzonych. Gdy jeden z nich zmarł, żadna z nich nie chciała się przyznać do zmarłego dziecka, uznając tylko to żywe za swoje. Przyszły do Salomona prosząc o radę. ten kazał przynieść mieć i rozciąć żywe dziecko na pół tak aby każda kobieta dostała po połówce. Na to zerwała się prawdziwa matka i zaczęła błagać króla o litość. Zgodziła się nawet oddać swojego syna, aby tylko ocalić życie swojego dziecka. Druga kobieta stała niewzruszona. Skoro ona straciła dziecko, niech ta druga także go nie będzie miała. Salomon zrozumiał która jest prawdziwą matką i kazał jej oddać żywego noworodka. Lud obserwujący całe zajście był pod wielkim wrażeniem inteligencji i sprytu, a przede wszystkim sprawiedliwości króla. Po śmierci Salomona kraj uległ rozpadowi na dwie części: Izrael i Judę. Jednak żadne z tych państw nie przetrwało długo, nie mówiąc już o odzyskaniu świetności jaką posiadało za czasów Dawida czy Salomona. Izrael upadł w skutek walk wewnętrznych, natomiast na Judę najechali Babilończycy zajmując miasto w VI wieku p.n.e. Zburzyli oni świątynie i wzięli ludność do niewoli. Dopiero podbicie Mezopotamii przez Persów zakończyło okres niewoli Żydów, gdyż władca perski pozwolił im wrócić do Palestyny.

Judaizm

Położenie geograficzne

Starożytna Grecja położona była na półwyspie Bałkańskim, na południu Europy. Otaczały ja morza basenu Morza Śródziemnego, czyli: Morze Trackie, Egejskie, Kreteńskie, Jońskie. Grecja była krajem górzystym (góry stanowią 4/5 kraju). Głównym pasmem górskim były góry Epir, Pindos i góry Dynarskie. Grecja dzieliła się na trzy części: Grecję kontynentalną, Grecję peloponeską, Grecję azjatycką i wyspiarską. Państwo to nie było jednym silnym krajem, lecz zostało podzielone na państwa-miasta, zwane polis greckimi. Miały one osobne wojsko, pieniądze, bóstwa opiekuńcze i prawo. Początkowo były one samowystarczalne gospodarczo, jednak z czasem każde polis miało swoją dziedzinę gospodarczą. Tak właśnie rozwinął się handel pomiędzy greckimi polis. Do najważniejszych miast-państw zalicza się: Achaje z Atenami, Spartę, Jonię z Efezem i Miletem. Mimo iż stanowiły one wielkie potęgi, nigdy nie doszło do ich zjednoczenia, głownie przez niedogodne warunki krajobrazowe. Pasma górskie oddzielały bowiem od siebie poszczególne polis. Nie było też żadnej przyczyny politycznej, nie było wielkich i niebezpiecznych najazdów obcych plemion. Mimo to, że byli rozbici terytorialnie, mieli poczucie wspólnoty, łączył ich ten sam język i ta sama religia.

Zajęcia ludności

Kultura kreteńska

W starożytnej Grecji były dwa najstarsze ośrodki kultury. Pierwszy z nich znajdował się na greckiej wyspie - Krecie, stad nazwa kultury kreteńskiej. Według mitologii greckiej to właśnie tutaj, na Krecie, urodził się Zeus. Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z 2500 lat p.n.e., jednakże lata swojej świetności Kreta przeżywała w 2000 r. p.n.e. za panowania króla Minosa. Oprócz sprawowania rządów, władca Krety posiadał także status najwyższego kapłana. Społeczeństwa, tak bardzo zróżnicowane pod względem zamożności, zajmowało się głównie rybołówstwem, handlem z Grecją, Fenicją i Egiptem, żeglugą, inżynierią, budownictwem i sztuką. Kupcy sprowadzali na wyspę cenne surowce: złoto, srebro, ołów, cynę, miedź, kość słoniową. W okresie największego rozkwitu wsypy, wybudowano tam wspaniałe pałace, wyposażone w kanalizację. Sam pałac króla Minosa znajdujący się w stolicy - Knossos, świadczy o niebywałej kunszcie budowniczym. Był to zespół budynków długości 150 m i szerokości 100 m. Znajdowało się tam 1400 pomieszczeń należących do władcy oraz przeznaczonych na urzędy. W centralnym punkcie pałacu znajdował się plac do wyprawiania uroczystości. Zbudowano wówczas również akwedukty, porty, a także brukowane drogi. Jak już wspomniałam, mieszkańcy Krety zajmowali się także sztuką. Ściany pomieszczeń przykrywały wspaniałe freski. We wnętrzach dostrzec można było przedmioty bogato zdobione metalami, kamieniami szlachetnymi i kością słoniową. Brak murów obronnych na wyspie może świadczyć o poczuciu bezpieczeństwa tej wielkiej potęgi. Mimo iż kultura kreteńska była bogatą i wspaniale rozwijającą się cywilizacją, nagle, około 1450 r. p.n.e. wyginęła. Przypuszcza się, ze nastąpiło to wskutek trzęsienia ziemi bądź wybuchu wulkanu, który zniszczył doszczętnie Kretę, pozostawiając jedynie kilka ruin znakomitych budowli.

Kultura mykeńska

Ustrój polis greckiego Sparty znacznie różnił się od tego jaki panował w Atenach. Do Sparty nie docierały odgłosy demokratyczne. Tam każdy w społeczeństwie miał swoją rolę i doskonale wiedział, gdzie jest jego miejsce. I właśnie od podziału społecznego należałoby chyba rozpocząć.

Społeczeństwo Sparty

Otóż kiedy zostały podbite ziemie Lakonii i Mesenii (tereny polis spartańskiej) grupą panującą oczywiście zostali najeźdźcy, czyli spartiaci. Była to najmniej liczna grupa społeczeństwa. Przejęli oni całą ziemię, po czym podzielili ją między siebie na równe części zwane nadziałami albo klaros. Nie były to jednak ziemie przyznawane na własność spartiatom. Używali jak gdyby własności państwa, której nie mogli w dodatku sprzedawać. Stąd też sami siebie nazywali "wspólnotą jednakowych". Wśród spartiatów nie było wewnętrznych podziałów. Wszyscy mieli tą samą pozycję wobec powszechnego prawa. Spartiaci uzyskiwali pełnię praw po trzydziestym roku życia. Musieli koniecznie się ożenić (inaczej straciliby prawa obywatelskie) i nie wolno im było pracować. Dbali także o to, aby nikt z niższych warstw się bardziej niż oni nie wzbogacił. Służyli za to w wojsku już od najmłodszych lat, a przygotowywało ich do tego tak zwane wychowanie spartańskie. Drugą co do ważności grupą w polis byli periojkowie - ludność żyjąca na terenach otaczających Spartę. Nie mieli oni praw politycznych, ale za to uzyskali wolność osobistą. Powoływani byli w chwilach zagrożenia do wojska lekkozbrojnego. Zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Byli zobowiązani do płacenia podatków na rzecz państwa. Najniżej w hierarchii znajdowali się heloci, czyli ludność podbita. Nie mieli oni ani praw politycznych, ani wolności osobistych. Musieli pracować na działkach spartiatów i płacić im daniny (oddawali połowę uzyskanych plonów). Byli swoistymi niewolnikami - nie wolno im było opuszczać uprawianej ziemi. Cechą odznaczającą ustrój społeczny w Sparcie było to, że klasy społeczne były zamknięte, to znaczy, że nie można było przedostać się z jednej do drugiej (zarówno heloci nie mogli zostać spartiatami, jak i spartiaci helotami). System służby wojskowej, jaki utworzono w Sparcie (to, że tylko ludzie wolni mogli służyć w wojsku) miał przede wszystkim zapobiec buntom ludności poddanej, czyli helotom, którzy byli najbardziej uciskaną i najliczniejszą grupą wśród społeczeństwa Sparty.. Naturalnie wychowanie spartańskie miało także zwiększyć obronność kraju przed atakami z zewnątrz.

Powstanie ustroju spartańskiego

Ustrój polityczny Sparty został stworzony przez Likurga (nie mylić z ateńskim politykiem!), legendarnego prawodawcę działającego w IX lub w pierwszej połowie VIII wieku p.n.e. Stworzone przez niego założenia ustrojowe Sparty były zawarte w tak zwanej Wielkiej Retrze - odpowiedzi, którą mityczna wyrocznia Pytia miała udzielić Likurgowi.

Królestwo Sparty

O ile Ateny w historii ludzkości zapisały się nowym ustrojem państwa, który przetrwał aż do XXI wieku n.e., o tyle Sparta zawsze słynęła z najlepszych wojowników i najlepszego wojska. Proces szkolenia najlepszych żołnierzy przebiegał jednak bardzo długo - praktycznie całe życie poświęcali na walkę.

Każdy Spartanin już jako kilkudniowe dziecko był oddawany do oceny przed baczne oko sędziowskiej rady starszych, która decydowała, czy dany chłopak nadawał się na wojownika, czy też tenże los nie jest mu pisany. Jeśli spełnił wszystkie wymagania, to wszystko było w porządku: rodzice się cieszyli i ogóle super. Kłopot pojawiał się jednak, kiedy dziecko okazywało się chuderlaczkiem, o słabych kościach i podatne na choroby. Wówczas rada najczęściej odsyłała takiego nieszczęśnika daleko w góry. Zdrowi i dorodni chłopcy pozostawali w swoich domach rodzinnych pod opieką matki do siódmego roku życia.

Wówczas zostawali oddawani pod kontrolę specjalnych urzędników. Trafiali oni do oddziałów dowodzonych przez ich starszych kolegów. Uczyli się czytania i rachowania oraz takiej bardzo przydatnej żołnierzowi cechy jak "mowa lakoniczna"(od Lakonii - nazwy Sparty), czyli odpowiadanie na pytanie krótko, najlepiej jednym słowem. Dbano przede wszystkim jednak o sprawność fizyczną chłopców, co się rozumie samo przez się, skoro mieli w przyszłości stanąć w szeregi wojsk spartańskich. Byli szkoleni, aby znosić ból bez jęków, skarg i narzekań, a z godną żołnierza miną i postawą. Głównie tą umiejętność mieli szansę ćwiczyć przy okazji licznych chłost, do których powód zawsze się gdzieś znalazł. Faktem jest bowiem, ze chłopcy ze spartańskiej szkoły nauczeni byli wszystkich dorosłych słuchać, obojętnie kim by nie byli. Każdy z uczniów posiadał jeden strój, bez zależności na porę roku, było to odzienie wykonane z bardzo szorstkiej szaty, a o obuwiu mogli już tylko pomarzyć. Posiłki nie należały w tamtejszych stołówkach do najobfitszych, a wręcz przeciwnie: bardzo skromne. Spano na posłaniu z trzciny, którą uprzednio sami musieli zerwać własnoręcznie.

Po wkroczeniu do szeregów wojowników jeszcze przez dziesięć lat musieli mieszkać w koszarach, a jeśli ktoś się międzyczasie pobrał, swoją żonę widywał jedynie po kryjomu. Gdy już po tych dziesięciu latach pobytu wśród wojaków, mógł wreszcie taki Spartanin zamieszkać gdzie mu się podoba, nałożono nań obowiązek częstych posiłków w towarzystwie kolegów z oddziału, razem też spędzali wolny czas. W czasie bitwy żaden Spartanin nie mógł uciec, gdyż okazałby przez to tchórzostwo i odebrane by mu było obywatelstwo, a wśród ludu okryłby się niesławą. Istniało nawet powiedzenie, że wojownik spartański wraca "z tarczą" albo "na tarczy", czyli albo zwycięży, albo zostanie zabity. Właśnie dlatego podczas, gdy inne wojska opuściły Leonidasa w pamiętnej bitwie pod Termopile, wojska Sparty zostały do końca. Napis na pomniku na ich część odnosi się właśnie do tego prawa: nie wolno uciekać z pola bitwy.

Początki demokracji sięgają aż starożytnych Aten. To właśnie w tym greckim polis narodziła się tak zwana "demokracja idealna". Jak do tego doszło? Zacznijmy może od ogólnej historii Aten, jednego z głównych greckich polis, położonego we wschodnio-południowej Grecji kontynentalnej. Na początki rządy w Atenach sprawowali, tak jak i w innych polis, królowie, później do władzy doszła arystokracja. Przeciw rządom najbogatszej grupie społecznej wystąpiła, jak zwykle to bywa, najbiedniejsza, która cierpiała najbardziej. Bowiem przez lata nieurodzaju rolnicy i chłopi zaciągali pożyczki u bogatych, by przetrwać ciężkie lata. Nie mając jednak z czego oddać, stawali się poddanymi ludzi, u których byli zadłużeni. Spowodowało to niezadowolenie wśród obywateli. Pierwszym z głównych reformatorów był SOLON, który postanowił, że pożyczki nie mogą być udzielane pod zastaw drugiego człowieka. Poza wymienioną zmianą, Solon dokonał także reformy ustroju państwa. Lud ateński podzielił na cztery grupy. Przynależność do każdej z nich stwierdzana była na podstawie wielkości majątku, a nie urodzenia, dzięki czemu można było w razie wzbogacenia się przeskoczyć stopień wyżej w społecznej hierarchii. Jednakże dostęp do urzędów został odebrany najbiedniejszej grupie. Wszyscy natomiast mieli prawo uczestniczyć w zgromadzeniu ludowym.

Kolejnym reformatorem w drodze ku demokracji był Klejstenes (reformy z lat 508/507 p.n.e.), zwolennik ludu prostego i biednego nad arystokrację. Pragnąc ograniczyć znaczenie i władzę arystokracji, Klejstenes wprowadził podział na 10 okręgów wyborczych. Każdy okręg wyborczy zajmował taki sam (pod względem powierzchni) obszar wybrzeża, teren górski i równiny centralnej. Mieszkańcy każdego z nich mieli za zadanie utworzyć jednego z dziesięciu oddziałów hoplitów. Z każdego okręgu, do którego przynależeli członkowie wszystkich grup społecznych, wybierano jednakową liczbę przedstawicieli do rady, której podstawowym zadaniem było wykonywanie uchwał zgromadzenia. System ten zagwarantował Ateńczykom równe prawa polityczne, niezależne od ich stanu majątkowego czy pochodzenia. Klejstenes wprowadził także ostracyzm. Konstytucja nadana Atenom przez Klejstenesa, nie spełniała jeszcze wszystkich wymogów demokracji doskonałej, bowiem spore wpływy zachował Areopag - ostoja ateńskiej oligarchii. Biedniejsi obywatele nie mogli piastować niektórych urzędów, ani też aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym, bo większość czasu musieli poświęcać na pracę zawodową.

Ostatnim i najważniejszym reformatorem demokratycznym był Perykles przez wielu uważany także za "ojca demokracji". Żył w V wieku przed naszą erą. Uważany jest za kuzyna Klejstenesa, kolejnego członka rodu Alkmeonidów. Był on wielokrotnym strategiem i jednym z wybitniejszych wodzów ateńskich. Stał się protektorem i przyjacielem wielu uczonych i artystów, uczynił Ateny ośrodkiem kulturowym. To właśnie w czasach Peryklesa tworzyli w Atenach Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Sokrates, Fidiasz, Herodot i inni. Perykles zmarł podczas trwającej na początku wojny peloponeskiej zarazy w 429 roku p.n.e. Jego przeciwnikiem politycznym był Tukidydes, syn Melezjasza (wygnany w 443 p.n.e Biografię Peryklesa napisał Plutarch, również Tukidydes poświęcił mu wiele miejsca w swoim dziele Wojna peloponeska.

Poniżej opiszę Ateny demokratyczne, które stworzył Perykles. Jak w każdym państwie demokratycznym, do głosu dopuszczeni byli tylko obywatele, a w przypadku Aten byli to wolni mężczyźni powyżej osiemnastego roku życia, którego rodzice byli Ateńczykami. Obywatele też służyli w wojsku i oprawiali ziemie. Mieli oni takie same prawa. Wpłaty na rzecz państwa zależały od majątku obywateli. Jednym z najważniejszych obowiązków obywateli to obowiązki wojskowe, finansowe, łożenie na państwo i udział w świętach religijnych państwa. Obywatel tracił swoje prawa gdy nie dbał o groby zmarłych lub o starych rodziców. W V wieku p.n.e. 30 tysięcy z 200 tysięcy było obywatelami. Podstawowymi organami władzy było Zgromadzenie Ludowe i Rada Pięciuset. Sprawy sporne rozstrzygał sąd przysięgłych zwany heliają. W Zgromadzeniu Ludowym uczestniczą tylko obywatele. Spotykają się minimum dziesięć razy do roku na Agorze. Agora był to plac z rynkiem w centrum miasta, główny ośrodek życia politycznego i handlowego. Obrady trwają od rana do wieczoru. Obywatele podczas tych obrad decydują o wojnie i pokoju, ustalają prawa, wybierają i kontrolują urzędników i dowódców (strategów), wybierają sędziów na okres jednego roku, decydują o budowie świątyń, budowli publicznych, ustalają podatki. Urzędnicy byli wybierani na rok, podobnie jak sędziowie. Ich praca, o czym już wspomniałam, podlegała kontroli Zgromadzenia. Poza tym lud mógł oceniać urzędników. Tych, których uznano za zagrażającym demokracji skazywano na 10-letnią banicję (tzw. sąd skorupkowy - ostracyzm). Ostracyzm miał zapobiec nawrotowi tyranii. Rada Pięciuset, jak sama nazwa wskazuje, złożona była z 500 obywateli wyłonionych w drodze losowania na okres jednego roku. Działała na równi ze Zgromadzeniem Ludowym. Rada proponuje ustawy, kieruje urzędnikami, przygotowuje obrady i wciela w życie uchwały Zgromadzenia.

A tak sam Perykles mówił o stworzonym przez siebie ustroju państwowym: "Nasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy w obliczu prawa; jeśli zaś chodzi o znaczenie, to jednostkę ceni się nie ze względu na jej przynależność do pewnej grupy, lecz ze względu na talent osobisty, którym się wyróżnia; nikomu też, kto jest zdolny służyć ojczyźnie, ubóstwo albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza w osiągnięciu zaszczytów. W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności. W życiu prywatnym nie wglądamy z podejrzliwą ciekawością w zachowanie się naszych współobywateli, nie odnosimy się z niechęcią do sąsiada, jeśli zajmie się tym, co sprawia mu przyjemność, i nie rzucamy w jego stronę owych pogardliwych spojrzeń, które wprawdzie nie wyrządzają szkody, ale ranią. Kierując się wyrozumiałością w życiu prywatnym, szanujemy prawa w życiu publicznym; jesteśmy posłuszni każdoczesnej władzy i prawom, zwłaszcza tym niepisanym, które bronią pokrzywdzonych i których przekroczenie przynosi powszechną hańbę. Myśmy też stworzyli najwięcej sposobności do wypoczynku po pracy, urządzając przez cały rok igrzyska i uroczystości religijne oraz pięknie zdobiąc nasze prywatne mieszkania, których urok codzienny rozprasza troski. Z powodu zaś wielkości miasta zwozi się tu towary z całej ziemi; możemy tedy na równi rozkoszować się wytworami obcych narodów, co i naszymi własnymi."

Igrzyska te odbywały się w Olimpii, mieście na Półwyspie Peloponeskim, co cztery lata. Międzyczasie rozgrywano też inne igrzyska sportowe, ale nie na taka skalę. Igrzyskami w Olimpii zainteresowane były wszystkie polis greckie. W zawodach uczestniczyli tylko mężczyźni, kobietom nie wolno było nawet zasiadać na widowni. Mężczyźni nie mieli żadnych strojów. Byli nadzy.

Na czas trwania igrzysk oraz na czas przyjazdu zawodników i widzów, zawieszano działania wojenne pomiędzy państwami-miastami i zawierano pokój boży. Pierwsi do Olimpii przybywali zawodnicy na kilka tygodni przed igrzyskami, aby pod czujnym okiem trenera i sędziów (tu należy dodać, że sędziowie byli wybierani losowo) ćwiczyli do poszczególnych konkurencji. Na kilka dni przed olimpiadą przybywali goście ze wszystkich polis greckich. Przybywali również i kupcy z wielu stron świata chcąc wykorzystać tak wielkie skupisko ludzi dla własnych interesów. W przerwach igrzysk olimpijskich odbywały się liczne konkursy dla recytatorów i poetów, którzy mogli pokazać swoje umiejętności przed ogromną publicznością.

Pierwsze starożytne igrzyska olimpijskie odbyły się w 776 roku p.n.e. Zostały one zdjęte z życia publicznego w czasie cesarstwa rzymskiego, gdyż uznano je za przejaw kultu bogów pogańskich. Przewrócono dopiero w 1896 roku n.e. Odtąd nie odbyły się tylko trzy razy: w 1916 roku z powodu I wojny światowej, w 1940 i w 1944 z powodu II wojny światowej.

Dzień 1

Zawodnicy udawali się przed posąg Zeusa, który znajdował się w jego świątyni. Był to jedne z siedmiu cudów świata. Wykonał go grecki rzeźbiarz Fidiasz z kości słoniowej, złota i drogich kamieni szlachetnych. Posąg mierzy 12 m, a Nike umieszczona na prawej ręce Zeusa wzrostem przypomina dorosłego człowieka. Tak więc zawodnicy składali ofiary bogu oraz przysięgali walczyć zgodnie z obowiązującym regulaminem zawodów. Jeśli któryś z zawodników złamałby obietnicę, czekał go niemiły los. Oprócz gniewu bożego i hańby wśród ludu, musiał postawić obok świątyni Zeusa posąg z brązu z wyrytym swoim imieniem i nazwiskiem. Była to pamiątka po nim dla potomnych. Poza tym w pierwszym dniu odbywała się również prezentacja olimpijczyków (każde polis miało swojego reprezentanta). Zapalano znicz olimpijski - symbol igrzysk.

Dzień 2

Był poświęcony na zmagania sportowe młodzieży od 14 do 17 lat.

Dzień 3-4

Rozpoczynały się właściwie igrzyska. Brali w nich udział młodzi mężczyźni powyżej 17-ego roku życia. Początkowo konkurencją olimpijską był tylko bieg na około 200 metrów. Z czasem doszły jeszcze cztery pozostałe konkurencje tworząc razem pięciobój. Na znak sędziowskiego "Idźcie!" zawodnicy biegli jak najszybciej do mety. W późniejszych czasach poszły również bieg na dłuższe niż 200 m dystanse. Wielkim utrudnieniem dla biegaczy była niepraktyczna bieżnia, która nie miała kształtu elipsy jak dzisiaj, tylko była to zwykła prosta, wiec zawodnicy musieli się zatrzymywać, odwracać i biec dalej. Dość oryginalne ułatwienie wymyślili sobie skoczkowie w dal. Żeby przeskoczyć jak najdłuższy odcinek, trzymali w dłoniach ciężarki z metalu lub kamienia. Ważną dyscypliną był rzut oszczepem, do której przygotowania czynili wszyscy żołnierze, gdyż oszczep był także rodzajem broni Greków. Odbywał się również rzut dyskiem. Zwyciężał zawsze tylko jeden Grek - zwycięzca zapasów, który stawał się równocześnie zwycięzcą całego pięcioboju. Z niecierpliwością oczekiwano również na wyścigi rydwanów: wozów zaprzężonych w dwa lub cztery konie. Zawody te były wspaniałe do podziwiania, jednak bardzo niebezpieczne do uprawiania, gdyż konie często nie zatrzymywały się na mecie i rozpędzone biegły "w siną dal" albo też zderzały się ze sobą na trasie. Jednakże woźnica, jak i właściciel zaprzęgu zyskiwali wielką sławę. Konie naturalnie też.

Dzień 5

Był to dzień poświęcony nagradzaniu zwycięzcy. Otrzymywał on wieniec laurowy z gałązek drzewa oliwnego, specjalnego - poświęconego Zeusowi. Nikt nie śmiał nigdy zerwać sam gałęzi z owego drzewa, czynił to dopiero chłopczyk piątego dnia igrzysk. Ale był także wymóg: chłopczyk musiał mieć oboje rodziców żywych. Poza tym zwycięzca, jak i miasto z którego pochodził, zyskiwał sławę na wszystkie greckie polis. Na jego cześć poeci pisali liczne poematy chwalebne. Miał mnóstwo przywilejów: najbardziej korzystnym było zwolnienie od płacenia podatków.

Znaczenie igrzysk olimpijskich

Miały one przede wszystkim utrwalić Grekom, ze mimo toczących się sporów, nadal pozostają jednym ludem, narodem o wspólnych korzeniach, języku, tradycji i kulturze. Na igrzyska przybywali ludzie żądzy sławy, którzy pragnęli zdobyć ją właśnie poprzez udowodnienie swojej sprawności fizycznej. Ludzie natomiast mieli kilkudniową rozrywkę, mogli podziwiać wysportowanych i szczęśliwych młodzieńców (w Grecji wierzono, że szczęście ludzkie w dużej mierze zależne jest od dobrej kondycji fizycznej).

Igrzyska starożytne a współczesne - porównanie

Teatr

Greckie teatry umieszczone były na wolnym powietrzu, na stokach wzgórz. Aktorzy występowali na niskim podeście, chór na okrągłym placyku. Teatr zamknięty był niskim budynkiem, z którego wychodzili aktorzy i do którego umocowywano dekoracje. Dostęp do wszystkich rzędów zapewniały promieniście biegnące schody. Grecy potrafili wznosić takie teatry, w którym widzowie siedzący na najwyższych rzędach słyszeli słowa wypowiedziane szeptem na dole. Teatry przystosowane były do przyjęcia wielkiej liczby ludzi, nawet około 15 tysięcy. W porównaniu dzisiejsze teatry nie pomieszczą tysiąca ludzi.

Przygotowania do Wielkich Dionizji

Ateński teatr ożywał raz do roku, pod koniec marca, gdy to odbywały się w nim Wielkie Dionizje - święto na cześć boga Dionizosa. Do Aten chcieli dostać się wówczas wszyscy Grecy. Przybywali wieśniacy z okolicznych wiosek, a do ateńskiego portu Pireusu przybywały liczne statki, na pokładach których znaleźli się Grecy z innych państw-miast. Wszyscy oni nie mogli doczekać się znakomitych przedstawień w ateńskim teatrze. Przygotowania czyniono od wielu miesięcy. Najpierw odpowiedni urzędnik decydował czyje sztuki zostaną wystawione, potem wybierał zamożnych obywateli, którzy pomagali autorowi w przygotowaniach. Następnie zaczęła się już praca aktorów: musieli wyuczyć się swojego tekstu na pamięć, umieć go wyraźnie powiedzieć i zagrać odpowiednia scenę. Na scenie oprócz głównych trzech aktorów (byli to mężczyźni) znajdował się również chór, składający się z kilkunastu młodych mężczyzn, którzy śpiewali i tańczyli podczas przedstawienia. Kobiety nie miały prawa do występu. Zresztą zwyczaj ten panował jeszcze długo po upadku potęgi antycznej Grecji. Dla aktorów szyto specjalne stroje, wytwarzano odpowiednie buty (na koturnach, by byli lepiej widoczni), dekoracje, wyszukiwano muzyków, którzy potrafiliby zagrać na flecie czy lirze. Aktorzy musieli mieć także maski, które wyrażały charakter danej postaci.

Przebieg Wielkich Dionizji

Dzień 1:    Święto zaczynała wielka procesja przemierzające całe miasto. Ludzie na jej czas ubierali się w odświętne stroje, zakładali na głowy wieńce, śpiewali i tańczyli. Do teatru wnoszono posąg Dionizosa, aby nie ominęły boga wszystkie przedstawienia. Następnie składano mu w ofierze zwierzęta. Na koniec pierwszego dnia wybierano komisję, która miała za zadanie oceniać wszystkie wystawiane przedstawienia i wyłonić to najlepsze.
Dzień 2, 3, 4:    Drugiego dnia wszyscy o świcie gromadzili się w teatrze. Aby przedostać się do wewnątrz teatru trzeba było przecisnąć się przez wielki tłum ludzi. Każdy bowiem chciał zająć jak najlepsze miejsce, a nie było wówczas rezerwacji. Wszystkie miejsca były wole, oprócz pierwszych rzędów przeznaczonych dla specjalnych gości, urzędników, dostojników państwowych. Wszyscy przychodzili z poduszkami, piciem, jedzeniem, gdyż spędzali w teatrze wiele godzin, czasem zostawali tam do zachodu słońca. Za wstęp płacono niewielkie opłaty, ale za wstęp dla najbiedniejszych płaciło państwo (!). Ustawę w tej sprawie wprowadzono niegdyś na zgromadzeniu ludowym na wniosek wysunięty przez Peryklesa. W drugim, trzecim i czwartym dniu Dionizji przedstawiano na scenie utwory tragiczne. Aktorzy wygłaszali podczas nich przemówienia na temat ludzkiego postępowania. Zastanawiali się nad stosunkiem człowieka do bogów i obowiązków obywatelskich. Każdego dnia wystawiano po cztery sztuki jednego autora.
Dzień 5:    Piątego dnia zmienił się repertuar, zaczęto przedstawiać komedie, w których wyśmiewano sławne osobistości, najważniejszych dostojników państwowych. Ukazywano w nich również wady greckiego społeczeństwa, jego słabości i ułomności. Krytykowano postanowienia zgromadzenia ludowego i urzędników. Panowała wówczas nieograniczona wolność słowa. Pod koniec występów komisja udawała się na naradę i wybierała najlepszą wystawioną sztukę. Nagrodą był wieniec z bluszczu, rośliny poświęconej Dionizosowi, czym jednoznacznie kończono obchody Wielkich Dionizji.

Najwybitniejsi dramatopisarze

W V wieku p.n.e. tworzyli najbardziej znani dramaturdzy greccy, których utwory przedstawiane są nawet na deskach teatru dwudziestego pierwszego wieku. Byli to:

Sofokles (496 - 406 p.n.e.)
Jeden z trzech wielkich tragików greckich okresu klasycznego. Urodzony w podateńskiej wsi Kolonos w zamożnej rodzinie mieszczańskiej, otrzymał staranne wykształcenie. W młodości zdobywał odznaczenia na zawodach sportowych, występował jako aktor, odznaczył się muzycznym talentem. Grając na lirze, przewodził chórowi śpiewającemu dziękczynny hymn po bitwie pod Salaminą. Świadek i współtwórca największego rozkwitu kultury i demokracji ateńskiej za czasów Peryklesa, należał do grona jego przyjaciół. Sam sprawował ważne funkcje polityczne: przewodniczący kasy Ateńskiego Związku Morskiego, dwukrotny strateg, jeden ze specjalnych doradców po klęsce sycylijskiej. Przyjaźnił się z Herodotem, założył pierwsze w dziejach stowarzyszenie intelektualistów - związek skupiony wokół kultu Muz.
Sofokles był autorem około 123 sztuk, w których najbardziej znanymi są: "Antygona", "Król Edyp", "Edyp w Kolonos", "Trachinki" (nawiązanie do historii Dejaniry i podarowanej przez nią Heraklesowi nasyconej śmiertelnym jadem koszuli), "Elektra" (tragiczne losy dzieci Agamemnona), "Filoktet" (historia pokąsanego przez węża, porzuconego przez przyjaciół Filokteta, właściciela łuku gwarantującego zwycięstwo Greków w wojnie trojańskiej).

Ajschylos (525 - 456 p.n.e.)
Najstarszy z trzech wielkich dramaturgów ateńskich. Uważany za twórcę klasycznej tragedii, trzynaście razy zwyciężał w konkursach dramatycznych (agonach). Pochodził z zamożnej arystokratycznej rodziny, w młodości przeżył obalenia tyranii i ustanowienie demokracji, zapoczątkowanej reformami Klejstenesa w 510 roku p.n.e. W 35 roku życia walczył przeciwko Persom pod Maratonem, prawdopodobnie brał także udział w drugiej wojnie perskiej, w bitwach pod Salaminą i Platejami. Trzykrotnie odbywał podróż na Sycylię, tam też zmarł.
Napisał około 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Uważany jest za autora: "Błagalnice" (tragedia o Danosie i jego 50 córkach), "Persowie" (dramat historyczny), "Siedmiu przeciw Tebom", "Prometeusz w okowach", "Oresteja" (trylogia oparta na micie rodu Pelopidów).

Eurypides (ok. 485 - 406 p.n.e.)
Ostatni z trzech i "najtragiczniejszy", jak nazwał go Arystoteles, z wielkich tragików okresu klasycznego. pochodził z wyspy Salaminy, gdzie jego ojciec posiadał majątek ziemski i gdzie Eurypides często przebywał, tworząc i studiując w jaskini skalnej z widokiem na morze. Pełnił też funkcję kapłana Zeusa w posiadłości ojca - Flyi. Był człowiekiem wykształconym, znał ateńskich filozofów, jako proksenos Magnezji (honorowy przedstawiciel miasta) odwiedzał Ateny perykleskie w okresie ożywionych sporów intelektualnych prowadzonym między innymi przez sofistów i Sokratesa, co ukształtowało jego realistyczny światopogląd, także sceptyczny wobec religii i bogów, oparty o intelektualizm i krytycyzm, ale także pesymizm wobec istnienia i sensu życia. Eurypides był również pacyfistą oraz zdecydowanym przeciwnikiem tyranii i oligarchii. Ostatnie lata życia spędził w Macedonii, na dworze znanego mecenasa, króla Archelaosa, gdzie zginął rozszarpany przez królewskie psy.
Twórczość Eurypidesa: "Cyklop" (dramat satyrowy będący udramatyzowaną przygodą Odyseusza z Cyklopem); dramaty o kobietach z pogłębionym portretem psychologicznym: "Alkestis", "Medea", "Hipolit uwieńczony", "Hekabe", "Andromacha"; dramaty o tematyce patriotycznej, napisane w czasie wojny peloponeskiej: "Heraklidzi", "Błagalnice", "Herakles szalejący", "Trojanki" (tragedia ginącej Troi uwidoczniona w cierpieniu kobiet); dramaty oparte na sensacyjnej intrydze i pogłębionych psychologicznie portretów bohaterów: "Elektra", "Helena" "Ifigenia w Taurydzie", "Orestes", "Ifigenia w Aulidzie", "Felicjanki i Bakchantki".

Pismo greckie

Grecy przejęli alfabet fonetyczny od Fenicjan. Po czym przystosowali go do swoich potrzeb, wprowadzając znaki dla samogłosek. Mimo iż Grecy znali papirus, to głównie pisali na glinianych bądź też drewnianych tabliczkach, gdyż sprowadzany z Egiptu papirus był bardzo drogi. Pisano za pomocą trzciny maczanej w tuszu wytwarzanym z sadzy i gumy, który był bardzo wytrwały, o czym świadczą przetrwałe do dzisiejszych czasów bardzo czytelne teksty.

Pisarze i ich dzieła

W literaturze greckiej można zauważyć, ze przeważały dzieła o tematyce religijnej, były to głownie mity i powiadania o bohaterach. Dopiero później zaczęto opisywać codzienne życie Greków oraz aktualne wydarzenia polityczne. Do najsławniejszych pisarzy i poetów greckich zaliczymy na pewno:

HOMERA (przeł. IX i VIII w. p.n.e.)
Homer jest autorem najstarszych arcydzieł literatury europejskiej "Iliady" i "Odysei". Z jego tajemniczą postacią związanych jest wiele niejasności. Jedną z nich jest tzw. kwestia homerycka, czyli wątpliwości dotyczące wspólnego autorstwa obu dzieł. Przeprowadzone badania struktury i techniki pisarskiej zdają się potwierdzać jednak, że "Iliada" i "Odyseja" mają jednego autora. Nierozstrzygnięty pozostał spór 7 miast (Itaka, Smyrna, Pylosi, Argos, Kolofon, Chios, Ateny), przypisujących sobie miano miejsca urodzenia tego słynnego aojda - wędrownego śpiewaka. Istnieje też legenda o ślepocie poety, gdyż "homer" z greckiego oznacza "ślepy". Oba dzieła, "Iliada" i "Odyseja" zaliczała się do gatunku epickiego zwanego eposem (epopeją). "Iliada" opisuje ostatni atak wojny trojańskiej - konfliktu wywołanego porwaniem Heleny, żony króla Sparty, Menelaosa, przez księcia trojańskiego Parysa. W odwecie Grecy oblegali Troję przez 10 lat. Ostatecznie zdobyli ją i zburzyli. "Odyseja" opowiada o tułaczce Odyseusza, wojaka spod Troi, który wracał do swojego rodzinnego kraju, Itaki przez 10 lat.

HEZJODA Z ASKRY W BEOCJI (VII w. p.n.e.)
Hezjod był synem chłopa przybyłego z Azji Mniejszej, wiódł życie pasterskie i gospodarskie. Po śmierci ojca prowadził z bratem ostry spór o podział majątku. Konflikt ten znalazł odzwierciedlenie w poetyckich oskarżeniach oraz przestrogach dla adwersarza, jak i sędziów, którzy wydali niesprawiedliwy wyrok. Hezjod był poetą-śpiewakiem, brał udział w zawodach poetyckich, zwanych agonami. W twórczości podejmował często problematykę ciężkiej pracy rolników. Jest twórcą epickich poematów dydaktycznych, autorem poetyckiego poradnika dla rolników pt. "Prace i dnie", w którym wykłada nauki gospodarskie, daje wskazówki na cały rok, opisuje prace polowe i domowe, omawia narzędzia rolnicze, itp. Tekst poematu zawiera też liczne sentencje, przysłowia czy porzekadła, które wyrażają mądrość ludową, a dotyczą najczęściej stosunku człowieka do pracy. Dydaktyczny charakter nosi także opowieść o pochodzeniu bogów i powstaniu świata "Teogonia", która, podobnie jak "Iliada" i "Odyseja" Homera, kodyfikuje mity i wierzenia Greków, porządkując oraz ujednolicając ich wersje, oraz rejestruje zasób postaci i legend epickich, z których czerpała późniejsza poezja. Poemat stanowił ważne źródło wiedzy religijnej dla starożytnych. Hezjod jest też autorem uznanego za zaginiony genealogicznego poematu "Katalog niewiast". Opowiada on o śmiertelniczkach - matkach herosów greckich. Poecie przypisuje się też autorstwo zachowanego do dzisiejszych czasów utworu epickiego "Tarcza Achillesa", zawierającego opis zwycięskiej walki Heraklesa z Kyknosem, synem Aresa. Centrum poematu stanowi opis słynnej tarczy, nie tak jednak wspaniały jak w "Iliadzie".

TYRTAJOSA (VII w. p.n.e.)
Imię tego poety greckiego (bardziej znane jako łacińskie Tyrteusz) przeszło do historii jako symbol poety bojownika. Elegie patriotyczne Tyrtajosa zagrzewały Spartan do walk zaborczych z Meseńczykami. Z pięciu ksiąg jego twórczości zachowało się do naszych czasów ok. 150 wersów.

SAFONĘ (przeł. VII i VI w. p.n.e.)
Pierwsza znana poetka starożytna, autorka poezji miłosnej, przedstawiana na malowidłach z kitarą. Żyła i tworzyła na wyspie Lesbos w okresie wielkich walk politycznych. Była żoną bogatego kupca i matką sławionej w utworach córki Kleis. Wcześnie owdowiała, później przeżyła nieszczęśliwy romans, co prawdopodobnie skłoniło ja do popełnienia samobójstwa. Tworząc rodzaj związku kultowego, poświęconego muzom i bogini Afrodycie, wychowywała młode dziewczęta z dobrych domów, ucząc je muzyki, poezji, dobrych manier. Dedykowała im także liczne erotyki. Stworzyła zbiór złożony z siedmiu ksiąg i zawierający oprócz erotyków, pieśni weselne, utwory adresowane do córki, braci, a także hymny religijne (np. "Hymn do Afrodyty"). Rolę Safony zniekształciły z czasem plotki podtrzymywane przez komediopisarzy, którzy w towarzysko-religijnym kole Safony dopatrywali się jej niezdrowej miłości względem dziewcząt.

ANAKREONTA (VI w. p.n.e.)
Był poetą jońskim. Urodził się w Teos w Azji Mniejszej. Związany był z dworem tyrana wyspy Samos, Polikratesa i tyrana Hipparcha, władającego Atenami. W swoich pieśniach, jambach, satyrach i elegiach sławił miłość (często homoseksualną), biesiady w wesołej kompanii przyjaciół, wino, zabawy, młodość, flirt, urodę. Utwory Anakreonta są lekkie, dowcipne, ironiczne, ich twórca patrzy na siebie z dystansem, często posuwając się do autoironii. Od I w. p.n.e. miał wielu naśladowców.

Początki filozofii

Grecy pogłębili wiedzę w różnych dziedzinach nauki, szczególnie jednak zasłynęli jako znakomici filozofowie. Myśliciela zastanawiali się nad głównymi problemami ludzkiej egzystencji: powstaniem świata, próbowali odkryć rządzące nim prawa. Za ojca filozofii uważany jest Tales z Miletu. Razem ze swoimi uczonymi zastanawiał się, z jakiej materii złożony jest świat. Efektem jego dociekań było stwierdzenie, ze powstał on z wody. Sławę zyskał, gdy prawidłowo przewidział zaćmienie słońca. Z kolei Demokryt uważał, że cala materia składa się z atomów, a świat działa według ściśle określonego porządku. Jednak do najwybitniejszych filozofów greckich zalicza się:

Sokrates (470 - 399 p.n.e.)

Pochodził z Aten. Brał udział w wojnie peloponeskiej, później prowadził życie ulicznego nauczyciela. Nie pozostawił żadnych pism. Poglądy i działalność Sokratesa są głównie znane z przekazów jego uczniów: Platona i Ksenofonta. W centrum zainteresowania Sokratesa była etyka. Głosił istnienie obiektywnej i powszechnie obowiązującej prawdy. Twierdził, ze niemożliwe jest moralne postępowanie bez uzyskania wiedzy o tym, co dobre i złe, moralne i niemoralne, choć sam podkreślał własna niewiedzę ("wiem, ze nic nie wiem"). Siedemdziesięcioletniego Sokratesa posądzono o bezbożność i demoralizowanie młodzieży, po czym skazano na śmierć przez wypicie trucizny - była to cykuta.

Platon (427 - 347 p.n.e.)

Właściwie nazywał się Arystokles. Był uczniem Sokratesa, po śmierci mistrza udał się w podróż między innymi do Egiptu, Cyreny, Italii i na Sycylię. Po powrocie w 387 roku p.n.e. założył w Atenach szkołę zwaną Akademią Platońską, gdzie do końca życia pracował naukowo i nauczał. Podstawą systemu filozoficznego Platona jest teoria idei (jednym prawdziwym bytem są idee, a świat jest tylko ich odbiciem świata idei) oraz wynikający z niej dualizm świata (idealnego - niedostępnego zmysłom i materialnego - zmysłowego). System ten zapoczątkował obiektywno-idealistyczne koncepcje filozofii europejskiej i wywarł wielki wpływ na jej rozwój. Poglądy polityczne Platona były związane z okresem walk politycznych w ówczesnej Grecji, kryzysem tej formy państwowości, jaką było miasto-państwo i poszukiwaniem nowych koncepcji ustrojowych. Platon stworzył teorię idealnego ustroju państwowego - państwa o charakterze totalitarnym, wyznaczającego ścisłe funkcje społeczne poszczególnych obywateli. Postulował ich podział na trzy podstawowe grupy: mędrcy (kierowanie państwem), żołnierze (obrona), rzemieślnicy (wytwarzanie dóbr). Swoje poglądy Platon przedstawiał w formie dialogów ("Rzeczpospolita", "Polityka", "Gorgiasz", "Fedon", "Uczta", "Obrona Sokratesa", "Timajos") i listów. Znalazły one wielu naśladowców, wywarły wielki wpływ nie tylko na rozwój filozofii, ale również literatury oraz teologii.

Arystoteles

Powstanie potęgi państwa perskiego

Około V wieku p.n.e. na Bliskim Wschodzie powstało potężne państwo, nazywane od ich twórców, Persów - Persją. Persowie był to lud zamieszkały krainy Iraku nad Zatoką Perską. Twórcą potęgi owego państwa był Dariusz Wielki - doskonały wódz, mający duży autorytet wśród ludu. Wkrótce tereny państwa powiększyły się o Mezopotamię, Fenicję, sąsiadujące z nią krainy położone nad Morzem Śródziemnym oraz o Egipt. Z czasem podporządkowali sobie również greckie polis położone na wschodnich wybrzeżach Azji Mniejszej. Tak więc Persowie stworzyli swoje państwo od Indii na wschodzie, po Azję Mniejszą na zachodzie.

Persowie mieli doskonałą i liczną armię, jak dotąd - niezwyciężoną. Dowódcom armii był władca państwa zwany "królem królów". Finanse na prowadzenie tak rozległych wojen pobierane były od podbitych narodów - daniny w srebrze i złocie wypełniały szczelnie królewski skarbiec.

Gdy Persowie zaczęli podbój Morza Egejskiego, wśród Greków zapanowała panika. Nikt nie chciał ustąpić swojego polis Persom, ale także zdawano sobie sprawę z potęgi i niemożności pokonania wojsk perskich. Wybrali jednak walkę, doszedłszy do wniosku, ze nie mają i tak nic do stracenia. Najpierw przeciwstawili się Persom Grecy z Azji Mniejszej, którzy jednak ponieśli druzgocące klęski.

Bitwa pod Maratonem

data: 490 r. p.n.e.
dowódca Persów: Dariusz Wielki
dowódca Ateńczyków: Miltiades

Flota perska wyruszyła przeciwko Grekom. Zajęła stopniowo wyspy na Morzu Egejskim. W 490 r. p.n.e. dotarła do Attyki, gdzie wyładowała pod Maratonem - miastem oddalonym od Aten (było to główne obok Sparty miasto w starożytnej Grecji) o około 42,2 km. Ateńczycy zrozumieli, ze lada chwila Persowie mogą zaatakować ich miasto. Dlatego też, kiedy Miltiades wzywał swoich współobywateli do opuszczenia murów miasta i wyruszeniu przeciwko Persom, armia chętnie przystąpiła do działań. Miltiades był genialnym dowódcom. Sam opracował plan pokonania Persów. Ustawił żołnierzy w szyku bojowym¹ tak, aby silniejsi znaleźli się po bokach, natomiast słabsi na środku. Wkrótce miała nastąpić właściwa bitwa. Pierwsi zaatakowali ciężkozbrojni Persowie, których podstawową bronią były łuki. Aby nie dopuścić do stworzenia dużych odległości, między Persami a Grekami, tak by ci pierwsi mogli swobodnie strzelać do Ateńczyków, hoplici² ruszyli biegiem na Persów. Armia perska jednak spowodowała, ze hoplici znajdujący się w środku szyku bojowego zaczęli słabnąć i cofać się. Wówczas zareagowały mocniejsze skrzydła, które pokonały ich i znalazły się na tyłach armii wroga. Persowie nie byli już w stanie walczyć na dwa fronty. Zrozpaczeni uciekali na zostawione na brzegu swoje okręty, o które rozpoczęła się walka. Grecy nie chcieli dopuścić, aby jakikolwiek wróg opuścić żywy ich państwo. Persom jednak udało się, chociaż z wielkim trudem odpłynąć na swoich statkach. To jednak jeszcze nie koniec. Dariusz Wielki postanawia zaatakować bezpośrednio Ateny, sądząc, że wojsko Miltiadesa nie zdąży jeszcze dotrzeć do swojego miasta. Jednak się bardzo pomylił. Tak genialny wódz jak Miltiades każdą sytuację miał przewidzianą. Nakazał udać się swoim żołnierzom do Aten. Ci, wyczerpani zmaganiami podczas bitwy, uczynili wielki wysiłek i zdołali obronić miasto. W walkach zginęło 192 Greków i aż 6 400 Persów, mimo iż wojska perskie były trzy razy liczniejsze od greckich.

Legenda głosi, że jeden z żołnierzy spod Maratonu po wygranej bitwie pobiegł do Aten, by zawiadomić tamtejsze władze o zwycięstwie. Jednak bieg był na tyle wyczerpujący, że dzielny żołnierz zmarł wkrótce po ogłoszeniu radosnej nowiny. Na jego cześć w czasie igrzysk olimpijskich odbywa się specjalna konkurencja - bieg maratoński (42 km).

A jakie jest znaczenie bitwy pod Maratonem? Na pewno starożytni przekonali się, ze Persów jednak da się przezwyciężyć. Spowodowało to zmiany w psychicznym nastawieniu Greków, którzy teraz wierzyli i chcieli pokonać Persów. Część polis greckich zdecydowała połączyć swoje siły przeciwko wrogowi.

Bitwa pod Termopilami

data: 480 r. p.n.e.
dowódca Persów: Kserkses
dowódca Spartan: Leonidas

Jedyna dogodna droga pomiędzy Grecja środkową i północną ciągnęła się przez wąwóz Termopile. Grecy postanowili to wykorzystać i zagrodzić tą drogę Persom. Kserkses, "król królów" był pewny zwycięstwa swojego państwa. Nie brał nawet pod uwagę faktu iż miałaby to być kolejna przegrana bitwa Persji. Wysłał więc swojego posła do króla Sparty, Leonidasa, aby Grecy złożyli broń i nie zaczynali w ogóle bitwy. Poseł jednak wrócił z niczym. Bitwa musiała dojść do skutku. Grecy bowiem także byli pewni, że w takim wąskim przesmyku łatwo dadzą sobie radę z przeciwnikiem. Zobaczmy, jak było naprawdę.

Leonidas ustawił swoje wojsko (nie byli to tylko Spartanie, ale również żołnierze z pozostałych polis greckich) tak, by zagrodzić na całej szerokości drogę Persom. Z początkiem bitwy wszystko szło po myśli Greków. Persowie padali jeden po drugim. Kserkses wpadł na pomysł, żeby uderzyć na wojska Leonidasa od tyłu. Problem jednak w tym, że jedyną drogą były góry, a nikt oprócz miejscowej ludności nie znał żadnego szlaku. Mimo pokusy bogactwa miejscowa ludność nie zdecydowała się pogrążyć Greków. Aż do czasu... Wkrótce znalazł się zdrajca, który przeprowadził wojska Kserksesa przez góry. Atak Persów z niespodziewanego kierunku był przyczyną klęski wojsk greckich. Poza tym Leonidas odesłał swoje wojska z pola bitwy, zostawił tylko Spartan (około 300 żołnierzy), których wychowanie nakazało zostać do końca na polu bitwy. Miał on za zadanie głównie opóźnić dotarcie wojsk perskich do Aten. Wiadomo było, że bitwa zakończyła się druzgocącą klęską Greków i wielkim triumfem Persów. Wielkie znaczenie jednak w całej bitwie ma postawa Leonidasa, który zginął wraz ze swoim wojskiem. W miejscu bitwy postawiono później pomnik z wyrytym napisem: "Przechodniu, powiedz Sparcie, że leżymy tutaj, posłuszni jej prawom."

Bitwa morska pod Salaminą

data: 480 r. p.n.e.
dowódca Persów: Kserkses
dowódca Ateńczyków: Temistokles

Ateńczycy zdecydowali opuścić swoje miasto i udać się na południe kraju, by tam walczyć z wrogiem. Zaczęto przygotowania do kolejnej bitwy, która miała rozpocząć się za około dziesięć lat, budowano flotę grecką. W tym czasie Persowie ograbili i spalili doszczętnie Ateny.

Tym razem bitwa odbyła się na wodzie, a dokładnie w cieśninie pomiędzy wyspą Salaminą, a stałym lądem. Mimo iż Persowie mieli więcej okrętów wojennych, jednak Grecy przewyższali ich sztuką walki. Przede wszystkim mieli wspaniałe statki. Były one wąskie, płytko zanurzone w wodzie, bardzo szybkie, poruszające się dzięki pracy wioseł. Na dziobie poniżej linii, do której docierała woda, umocowano belkę obkutą metalem (taran), aby przebić burtę statków nieprzyjaciela. Statki greckie podpływały bardzo blisko perskich, aby żołnierze mogli przeskoczyć na nie i tam toczyć walkę (jak wiadomo, Persowie posługiwali się głównie łukami, które akurat w bezpośrednich walkach były nieskuteczne) oraz aby uderzać taranem w burty statków perskich czy zwyczajnie siłą uderzenia zatapiać je. Poza tym Grecy doskonale znali teren bitwy: wszystkie prądy i wiatry morskie oraz inne warunki nieprzyjazne walkom. Okręty perskie zaczęły się wycofywać w panice, bardzo często wzajemnie się zatapiając. Spowodowało to tylko pogorszenie sytuacji Persów, których los był już z góry przewidziany. Większość Persów zginęła podczas wycofywania się niż w czasie walki z Grekami. Temistokles triumfował. Kserksesa pośród żołnierzy nie było. Jeszcze przed walką postawiono mu namiot na górze wznoszącej się naprzeciwko Salaminy, z której "miał obserwować zwycięstwo Persów i nagradzać zwycięskich dowódców". Tak się jednak nie stało.

Skutki wojny grecko-perskiej

Wojna trwała jeszcze przez kilka lat, jednak nie zdołano już zagrozić pozycji Grecji, która w rezultacie wygrała wojnę. Persowie raz na zawsze zostali odsunięci od Morza Śródziemnego, do którego opanowania dążyli. Grecy utrzymali swoje dotychczasowe tereny, jedynym minusem jest to, że na skutek walk wojennych zostały one zniszczone. Poza tym odzyskano znowu nadzór nad handlem śródziemnomorskim. Na czołowe miejsca polis greckich wysunęła się Sparta i Ateny. Jednak oba państwa-miasta zaczęły od razu ze sobą rywalizować o władzę w Grecji. Od razu po wojnie nastąpiła znacząca dominacja Aten, których dowódcy dwa razy wygrywali z Persami. Spartanie, mimo iż słynęli do tej pory z najlepszej sztuki wojennej nie wygrali przecież w wąwozie Termopile.

Sytuacja przed wojną Peloponeską

Główną przyczyną wojny peloponeskiej była dominacja Aten, która urzeczywistniła się po wojnie grecko-perskiej. Głównym wrogiem Aten od tamtego czasu stała się Sparta. Przede wszystkim nikomu nie podobała się polityka Aten w utworzonym przez nie Związku Morskim (zwany także Związkiem Delijskim). Było to stowarzyszenie polis, które miało zapewnić wzajemną pomoc w czasie trwania walk z Persami. Po ich ustaniu charakter związku zmienił się na z wojskowego na polityczny.

Członkowie byli zmuszeni do płacenia składek, jakoby na wzmocnienie wojska, ale tak naprawdę pieniądze ze składek brały Ateny, aby wybudować swoją nową, lepszą flotę oraz na rozbudowę swojego miasta. Wkrótce członkowie Związku Morskiego stwierdzili, że taka polityka jest im nie na rękę i chcieli wystąpić ze Związku. Jednakże Ateńczycy wcale nie chcieli pozbywać się dobrego źródła dochodów. Najpierw takie buntujące się polis przestrzegali i grozili. Później wysyłali flotę w celu zablokowania im portów i przejęcia zysków z handlu, a na samym końcu niszczyli okręty buntującego się polis oraz całe miasto. Dyktatura Aten sprawiła, ze pozostałe państwa-miasta zaczęły ich szczerze nienawidzić.

Sytuację wykorzystała Sparta, która podbiła okoliczne polis, ale nie siłą, tylko drogą pokojową. Jedyne czego żądali, to pomoc militarna w razie wojny. Do wojny zresztą wkrótce doszło, gdyż rosnąca potęga Sparty zaczęła wyraźnie przeszkadzać Atenom. W Grecji nastąpił wyraźny podział, zwany dualizmem politycznym: na morzu dominowały Ateny, natomiast Sparta dowodziła świetnie wyszkoloną armią lądową.

Bezpośrednia przyczyna wojny

Przyczyną bezpośrednią wybuchu walk był konflikt, jaki zaistniał pomiędzy Karkyrą a Koryntem o kolonię Epidamos. Było to polis, w którym po wprowadzeniu rządów demokratycznych, wypędzono rządzącą wcześniej arystokrację. Ta jednak nie zamierzała pogodzić się ze swoim losem i szukała sprzymierzeńca wśród innych polis. Arystokrację szybko poparł Korynt, natomiast władzę ludu uznała Karkyra. Stąd też i zrodził się konflikt. Wkrótce Karkyrę poparły Ateny, natomiast Sparta uznała za słuszne stanowisko Koryntu.

Wojna peloponeska - przebieg

Wojna wybuchła w 431 roku p.n.e. Pierwsze lata to bardziej wojna z panującą w Grecji zarazą, w skutek której zginęła 1/4 Greków, w tym także grecki prawodawca, Perykles. Po opanowaniu zarazy, dochodzi do właściwej wojny. Sparta jako iż ma dobrą armię, prowadzi na ladzie wojnę wyniszczającą. Niszczy ateńskie pola uprawne, pali wsie i miasta. Wkrótce Sparta zyskuje pomoc militarną i finansową od swojego największego sojusznika - Persji, która jest żywo zainteresowana upadkiem Aten, od czasu pamiętnych zwycięskich bitew w czasie wojny grecko-perskiej. Wspólne siły Sparty i Persji niszczą flotę Aten i zmuszają je do zburzenia fortyfikacji oraz rozwiązania Związku Morskiego. Zwycięstwo morskie Sparty koło Hellespontu w 405 roku p.n.e. dopełniło tylko klęski Ateńczyków. Wojnę zakończyła kapitulacja Aten wobec oblężenia miasta przez wojska spartańskie dowodzone przez Lysandra.

Dalsze losy państw-miast greckich

Początkowo tereny Italii zamieszkiwali Etruskowie i prowadzili w państwie tyrańskie rządy, co powoli zaczęło nie podobać się ludziom. W końcu VI wieku p.n.e. obalono ostatniego z monarchów etruskich i zdecydowano, że władzę przejmie lud, tak jak to było w demokratycznych Atenach. Właśnie tak Rzym stał się REPUBLIKĄ (słowo pochodzi od łacińskich "res" czyli rzecz i "publicum" czyli wspólna). O rzymskiej republice często pisał Cyceron (II/I w. p.n.e.): "A więc państwo (res publica) jest to rzecz ludu (res populi). Lud zaś - to bynajmniej nie każde zbiorowisko ludzi skupionych dowolnym sposobem, lecz wielka ich gromada, zespolona przez uznanie tego samego prawa i przez pożytki wynikające ze wspólnego bytowania. Zasadniczą przyczyną takiego zespolenia się jest nie tyle słabość ludzi, ile pewnego rodzaju wrodzony pęd do życia zbiorowego"

W rzymskiej republice społeczeństwo było podzielone na dwie grupy społeczne: patrycjuszy i plebejuszów. Ci pierwsi, najbogatsi, pochodzili z liczących się rodów, mieli więcej praw, także politycznych, ale to właśnie oni płacili podatki i byli zobowiązani do pełnienia służby wojskowej. Mieli także monopol na stanowiska urzędnicze, gdyż wiele przedsięwzięć sami musieli finansować ze swoich prywatnych funduszy. Wzbudzało to wiele niezadowolenia wśród uboższego ludu, który czuł się dyskryminowany. Biedniejsi, plebejusze, nie mieli praw politycznych, ale traktowani byli jako ludność wolna. Z czasem, ponieważ zamożność niektórych plebejuszów zaczęła wzrastać, a do uprzywilejowanej grupy nie można było awansować (o przynależności decydowało pochodzenie), ustalono więc klasy, a kryteriami było bogactwo, a nie urodzenie. Najbogatsze klasy miały przeważającą liczbę głosów w zgromadzeniu (chociaż mogła do niego należeć ludność też i z niższych klas), ale za to byli najbardziej obciążeni na rzecz państwa.

Urzędy w republice rzymskiej:
KONSULOWIE - w republice rzymskiej pełnili funkcje królów, byli wybierani przez zgromadzenie na okres jednego roku. Do ich zadań należało kontrolowanie urzędników, zwoływanie zgromadzeń ludowych, pełnili funkcji kapłańskich - decydował o treści wróżb i dowództwo nad armią. Mieli 12 pomocników (liktorów). Za symbol władzy konsulów uważa się pęk rózeg.
SENAT (senex - starzec) - ograniczał władzę Konsuli. W skład senatu wchodziło trzystu urzędników (byli urzędnicy, dożywotnio), których zadaniem było zatwierdzanie uchwał przyjętych przez zgromadzenie ludowe, przyjmował i wysyłał posłów i delegacje, reprezentował ciągłość państwa, zarządzanie skarbem oraz decydowanie w sprawie polityki zagranicznej. W czasie republiki składał się z samych patrycjuszy, a byli to urzędnicy sprawujący rządy obecnie i byli urzędnicy, którzy zakończyli już swoje urzędowanie. Princeps senatus - najważniejszy senator, który jako pierwszy zabierał głos.
KWESTOR - zajmował się finansami państwa.
CENZORZY kontrolowali prywatne życie, ich dochody, ale także ustalali listy wyborców, prowadzili spisy ludności i przydzielali ich do odpowiednich grup, prowadzili spis senatorów (kto jest godny posady, kolejność zabierania głosu), sprawdzali finanse państwa oraz organizowali pobór legionistów.
PRETOR - sprawował funkcje sądownicze..
EDYLOWIE - odpowiadali za porządek w mieście, jak i dostawę żywności oraz organizowanie igrzysk olimpijskich,
TRYBUN LUDOWY - nie był to wprawdzie urzędnik, ale miał prawo weta w tych sprawach, które godziły w interesy plebejuszy (sam był jednym z nich).
DYKTATOR - powoływany w sytuacjach awaryjnych na okres 6 miesięcy. Jego decyzja była niepodważalna (nie obowiązywało prawo weta), kierował całym krajem i całą armią.
ZGROMADZENIE LUDOWE (komitia) - było podstawowym organem władzy. Na jego zebraniach ogół obywateli decydował o wyborze urzędników, jak również o wywoływaniu wojny i zawieraniu pokoju, sprawowało władze ustawodawczą. Zgromadzenie było ostatnią instancją odwoławczą.

Przyczyna - Kartagina

Kartagina została założona pod koniec IX wieku p.n.e. przez Fenicjan jako jedna z ich kolonii (Fenicjanie słynęli z wielkich kolonii) o ustroju państwa-miasta. Z czasem jednak jej potęga rosła, bogaciła się, więcej ludzi pragnęło zamieszkać w Kartaginie. Tak właśnie stała się ona państwem: suwerennym i niepodległym. Skarbiec państwa zasilały głownie zyski z handlu morskiego. Kartagińczycy nie ograniczyli się tylko do handlu śródziemnomorskiego, chociaż owszem, prowadzili liczne interesy z Hiszpanią, z północno-zachodnim wybrzeżem Afryki, ale także z Wielką Brytanią. Kartagina zaczęła bezpośrednio zagrażać finansom Rzymu i ich pozycji w handlu śródziemnomorskim i na arenie politycznej. Poza tym Kartagina zaczęła zajmować wyspy rzymskie na Morzu Egejskim, co już w ogóle było bezczelnością kompletną, wiec tak czy inaczej, wojna była konieczna.

I wojna punicka (264-241r. p.n.e.)

Kartagina była w posiadaniu wyspy Sycylii, o którą zabiegały także władze rzymskie. Zaczęła się wojna. W początkowych jej fazach Rzym odnosił klęskę za klęską. Bitwy lądowe zakończyły się totalną porażką rzymskiego wojska. Kartagińczycy, pewni już swojego zwycięstwa w całej wojnie, atakowali statki floty rzymskiej. Początkowo zwyciężali, ale... Wkrótce Rzymianie odkryli ruchome pomosty, dzięki którym mogli przechodzić ze swojego statku na statek nieprzyjaciela bądź lad. Zaskoczeni Kartagińczycy nie wiedzieli jak mają się bronić, byli kompletnie zdezorientowani. Zapanował wśród Punijczyków zupełny chaos. Sytuację tą wykorzystali Rzymianie, którzy sprawnie i bez większych kłopotów poradzili sobie z wojskami kartagińskimi. Wojna zakończyła się zwycięstwem Rzymu.

Na mocy pokoju Rzym dostał od Kartaginy na stałe Sycylię oraz całą flotę wojenną. Miało to ich zabezpieczyć przed kolejnymi atakami Kartaginy. Jak się jednak wkrótce okaże - nieskutecznie.

II wojna punicka (218-201r. p.n.e.)

Kartagińczycy nie zamierzali tak łatwo się poddać i uznać zwycięstwa Rzymu. Szykowali już kolejną wyprawę. Tym razem wszelkie przygotowania miały miejsce na Półwyspie Iberyjskim, w Hiszpanii. Dowódcą wojsk w Hiszpanii został Hannibal, który pochodził z wybitnej i zamożnej rodziny kartagińskiej. Znana była ona z wyjątkowej nienawiści do rzymian. Ojciec kazał Hannibalowi przysiąść, ze do końca swojego życia będzie walczył przeciwko tym wrogom ich państwa. Hannibal przysiągł. Był on bardzo mądrym i błyskotliwym dowódcą. Wymyślił świetne plany walk, posiadał także wielki autorytet, ale również i wielką sympatię, wśród swojego wojska.

Ponieważ Kartagina została ograbiona ze swojej floty, trzeba było uderzyć Rzymian na lądzie. Była tylko jedna droga: północ. Hannibal zgromadził swoje wojska oraz rzecz bardzo charakterystyczną dla siebie i dla II wojny punickiej: słonie bojowe. Czterdzieści słoni bojowych miało odstraszać konie przeciwnika. Na ich grzbiecie ustawiono wieżyczkę, w której znajdował się łucznik, procarz czy oszczepnik, który mógł łatwo i przede wszystkim z zaskoczenia atakować wrogów. Jak pokazała I wojna punicka zaskoczyć przeciwnika to wygrać wojnę. Słonie były osłaniane tarczami i skórą, a dla poniesienia wrażenia dopięto także pióropusze i odziano zwierzęta w jaskrawe stroje. Jednakże podróż była bardzo męcząca: przez przełęcze i góry alpejskie, przez lodowce, bagna, skały - prawie połowa ludzi wyginęła, a z tych pięknych i wspaniałych słoni ostał się jedynie jeden. Był on powierzony Hannibalowi.

Rzym był całkowicie zaskoczony widząc najeźdźców przede wszystkim tak szybko. Wojna zakończyła się dwadzieścia trzy lata temu, a oni już odbudowali swoje wojsko, swoje siły i wyruszyli przeciwko nam! Jednak mimo zwycięstwa na polu bitwy, Kartagina odniosła klęskę społeczną. Specjalni szpiedzy udawali się do Rzymu i przekonywali ludzi do pomagania w razie wojny Kartaginie. Tak się jednak nie stało. Teoretyczni sojusznicy Kartaginy zostali po stronie swojej ojczyzny. Hannibal był niezadowolony. Zaniepokojony Rzym powołał pod broń wszystkich zdolnych mężczyzn, gdyż wojsko okazało się za małe aby pokonać wroga. Powołano również dyktatora, który odtąd dowodził całą armią i całym krajem. Miało to nie dopuścić głownie do kłótni pomiędzy dowódcami. Wojska rzymskie jednak nadal bały się swojego wroga. Nikt nie ośmielił się prowadzić wojny na otwartym polu. Prowadzono taktykę wojny podjazdowej.

Tylko raz doszło do otwartej bitwy, w 216 roku pod Kannami. Rysunki poniżej ukazują w sposób uproszczony i schematyczny ustawienie armii rzymskiej i kartagińskiej. Armia Hannibala liczyła prawie połowę mniej żołnierzy niż rzymska, ale za to miała lepszą technikę i strategię walki. Przed bitwą Hannibal ustawił swoją armię w następujący sposób: na skrzydłach umieścił oddziały jazdy (ciężkiej po jednej stronie i lekkiej po przeciwnej), piechota zaś utworzyła łuk zwrócony ku wrogowi, w środku którego stały najsłabsze oddziały (rys. 1). Na początku bitwy jazda kartagińska pokonała swoich przeciwników, ale piechota pod naciskiem legionistów cofnęła się do tyłu. Pod koniec bitwy Kartagińczycy otoczyli Rzymian (rys. 2). W czasie zmagań zginęło 45-50 tysięcy Rzymian i 7 tysięcy Kartagińczyków. Ponad 2 tysięcy Rzymian dostało się do niewoli.
 

Z czasem jednak Hannibal zaczynał tracić swoją dawną świetność. Jego żołnierze padali jak mrówki: z głodu, z chorób. Nie mieli żywności, a obiecane posiłki nie przychodziły. Ludność Rzymu jeszcze bardziej pogarszała ich pozycję spiskując przeciwko nim i dokuczając jak tylko się da. Tą sytuację wykorzystał bardzo dobrze Rzym: ponieważ wszystkie wojska znajdowały się na ich terenie, postanowili wybrać się do Afryki. Hannibal był zmuszony powrócić do kraju i walczyć o swoją ojczyznę. W 202 roku p.n.e. dochodzi do bitwy pod Zammą, którą wygrywają Rzymianie, a Hannibal musi się poddać. Na mocy pokoju zawartego w roku następnym Kartagina traci na rzecz Rzymu wszystkie posiadłości poza Afryką, w tym też Hiszpanię. Musi oddać całą flotę (zdążyli ja sobie zbudować międzyczasie) oraz zapłacić wysoką kontrybucję - odszkodowanie za starty poniesione przez Rzym w czasie trwania wojny. W 183 roku przed naszą erą, naturalnie, Hannibal, wystraszony, że Rzymianie będą chcieli go zabić, połyka truciznę, którą zawsze nosił w pierścieniu i umiera. Kartagina nie ma pieniędzy, nie ma wojska, nie ma posiadłości, nie ma wodza. A jednak dochodzi do III wojny punickiej...

III wojna punicka (149-146r. p.n.e.)